Nghệ thuật quan sát sâu, lắng nghe sâu để đạt được kết quả mong muốn

Nghệ thuật quan sát sâu, lắng nghe sâu không chỉ giúp bạn thấu hiểu và cải thiện chất lượng giao tiếp với người khác mà còn là kỹ năng quan sát và lắng nghe chính mình để hướng tới một kết quả mà bạn mong muốn.

Chẳng hạn như bạn có một cô con gái năm nay học lớp 1. Nhưng mỗi sáng bạn mất rất nhiều thời gian để gọi cô bé dạy, nhiều khi là gào thét, mắng mỏ, cô bé mới chịu dậy, có hôm thì vừa đến trường vừa khóc. Nói chung mỗi sáng với bạn và con là một trận chiến. Vậy có cách nào để con bạn có thể dậy sớm và đi học một cách vui vẻ không? Thông thường, chúng ta thường nghĩ đến những biện pháp được áp dụng cho bé nhưng thực tế vấn đề này có thể cải thiện từ phía bạn bằng cách giao tiếp đúng với con, giao tiếp đúng với mình. Giao tiếp ở đây không chỉ là ngôn ngữ mà còn là cử chỉ, hành động, suy nghĩ, cảm xúc.

Đứng trước những vấn đề không như ý như vậy, Chuyên gia tâm lý Nguyễn Thị Sơn Ca đã rèn luyện, thực hành và đúc kết ra một công thức chung để hướng tới kết quả mong muốn dựa trên những hiểu biết về tâm lý con người và khoa học não bộ. Kết quả mong muốn ở đây có thể là kết quả của một cuộc trò chuyện, công việc, học tập hay mối quan hệ.

Quan sát sâu, lắng nghe sâu là gì?

Tại sao phải quan sát sâu, lắng nghe sâu?

Khi chúng ta nói đến ‘nghe’, hầu hết ai cũng có thể nghe được nếu tai còn hoạt động tốt. Nhưng ‘lắng nghe sâu’ lại là một cấp độ khác, đòi hỏi chúng ta không chỉ nghe bằng tai, mà còn phải dùng cả trái tim, thấu cảm và hiện hữu trọn vẹn.

Câu chuyện dưới đây sẽ giúp bạn hiểu rõ hơn về tầm quan trọng của việc lắng nghe và quan sát sâu.

Hôm đó cậu bé đi học về rất buồn vì có một việc gì đó đã xảy ra ở trên trường và muốn tâm sự với mẹ. Nhưng người mẹ cũng rất vất vả và bận rộn.

Người mẹ cũng là giáo viên. Sau khi tan lớp ra, bà cũng phải tranh thủ chạy về cho thật nhanh, đi chợ nấu cơm để kịp bữa cơm chiều cho con trai của mình ăn và còn đưa con trai đi học thêm. Trong lúc bà mẹ đang hối hả nấu nướng trong bếp thì cậu con trai xuất hiện và muốn nói chuyện với người mẹ.

Người mẹ cũng nghĩ rằng chắc con có chuyện gì đó trao đổi, tâm sự với mình, nên bà cũng nói: “Con nói đi mẹ nghe nè”. Tuy nhiên, bà không nhìn vào mắt cậu con trai, bà đang cắm mặt vào mớ rau ở dưới đất để tranh thủ nhặt rau xong còn nấu cơm.

Đứa con không thấy mẹ để ý đến mình nên nhắc lại: “Mẹ ơi con có chuyện muốn nói với mẹ” thì người mẹ vẫn vừa nhặt rau vừa nói: “con cứ nói đi mẹ nghe nè”.

Người mẹ đợi hoài không thấy con nói thì ngẩng mặt lên không thấy con trai đâu. Lúc này người mẹ mới nói “Trời! Có chuyện gì mà sao nó không nói đi. Mình đang tập trung nghe mà”.

Còn cậu đã lên trên phòng, lặng lẽ đóng cửa trong sự thất vọng. Trong cơn buồn giận, cậu ấy đã tự giao tiếp với chính mình rằng là “Chắc mẹ không thương mình, mẹ không quan tâm đến mình”.

Trong tình huống này, rõ ràng người mẹ rất quan tâm đến con nhưng điều mà bà quan tâm là nấu cơm nhanh để con ăn rồi còn đi học. Còn nhu cầu của đứa con là được lắng nghe, được giãi bày tâm sự. Tuy nhiên, sự nghe của người mẹ không phải là lắng nghe sâu, không đáp ứng được nhu cầu của người con nên người con rất thất vọng.

Lắng nghe sâu là quan sát bằng tất cả các giác quan và trái tim mình để hiểu ẩn ý đằng sau lời nói của người đối diện” – Chuyên gia Sơn ca chia sẻ.

Quan sát sâu để hiểu người khác đã khó rồi nhưng mà quan sát người khác để hiểu được chính mình nó càng khó hơn rất là nhiều.

Trong bữa cơm hàng ngày, khi ta nấu một bữa ăn, chỉ cần quan sát xem khách mời hay các thành viên trong gia đình ăn uống thế nào, có ngon miệng không là biết được món mình nấu có ngon hay không. Cho dù họ khen ngon, nhưng đĩa thức ăn còn đầy nguyên, ta cũng có thể nhận ra sự thiếu hài lòng qua thái độ, qua nét mặt hay qua việc họ không ăn hết. Đó chính là cơ sở của việc “quan sát sâu”. Nếu ta chỉ nghe họ khen bâng quơ: “Món này được đấy” nhưng không quan sát hành động, ngôn ngữ cơ thể, ta dễ lầm tưởng hoặc bỏ qua nguyên nhân vì sao món ăn không được đánh giá cao.

Từ hai ví dụ vừa nêu, chúng ta có thể nhận thấy tầm quan trọng của việc quan sát sâu, lắng nghe sâu trong giao tiếp hàng ngày. Khi ta không thực sự lắng nghe hay quan sát đối phương, rất nhiều thông tin quan trọng sẽ bị bỏ qua.

Thứ nhất, mục đích của giao tiếp là để hiểu nhau. Nếu chỉ nghe mà không cảm, không chú ý đến ẩn ý, ta chỉ chạm vào phần ngọn của vấn đề. Thêm nữa, trong cuộc sống gia đình, đôi khi chúng ta tin rằng “mình vẫn đang nghe con, nghe chồng/vợ nói”, nhưng thật ra đang thiếu sự tập trung và thấu hiểu. Hệ quả lâu dần là sự hiểu lầm, mâu thuẫn.

Thứ hai, kết quả của giao tiếp phụ thuộc vào phản hồi mà ta nhận được. Người xung quanh có thể “đáp lại” chúng ta bằng thái độ lảng tránh, bằng việc tỏ ra không hứng thú hoặc đơn giản là không giải tỏa được những bức xúc. Khi ta “quan sát sâu, lắng nghe sâu”, ta có cơ hội nhận diện cảm xúc, nhu cầu thực sự của đối phương, và từ đó có những phản ứng, hành động hay lời nói phù hợp.

Cuối cùng, quan sát sâu và lắng nghe sâu không chỉ là hướng ra ngoài, mà còn là hướng vào chính mình. Khi ta thấy con hay người thân “không vui” với lời ta nói, hãy dừng lại để tự vấn: “Mình đã giao tiếp như thế nào? Mình dùng từ ngữ, giọng điệu ra sao?” Thói quen biết quan sát chính mình cũng sẽ rèn cho ta sự điềm tĩnh, khả năng xử lý tình huống khéo léo hơn.

“Quan sát sâu, lắng nghe sâu là dùng tất cả các giác quan, cả tâm trí và trái tim nhìn vào sự vật, sự việc hoặc con người để nắm bắt được những hành vi, ngôn ngữ cơ thể, ngôn ngữ ẩn sau lời nói. Từ đó, thấu hiểu cảm xúc, ý tứ của người đối diện, đồng thời lắng nghe cả chính mình để điều chỉnh cách giao tiếp cho phù hợp. Vì “kết quả của giao tiếp là phản hồi mà bạn nhận được” – Chuyên gia Sơn Ca chia sẻ.

Ứng dụng việc quan sát sâu, lắng nghe sâu để cải thiện cuộc sống

Không chỉ dừng lại ở việc quan sát xem mình đã nói gì, hành động như thế nào với người đối diện, kỹ năng quan sát sâu, lắng nghe sâu còn giúp bạn nhận ra ẩn sau những hành vi đó là tư duy nào. Vì chất lượng cuộc sống được tạo nên từ những thói quen. Thói quen lại bắt nguồn từ những hành hành vi được lặp đi lặp lại nhiều lần trong quá khứ. Mình hành động như thế nào là do cái tư duy (suy nghĩ) được lập trình sẵn. Cái tư duy, suy nghĩ được quyết định bởi môi trường sinh sống (gia đình, nhà trường,…).

Vậy nên, quan sát sâu là quan sát tư duy, suy nghĩ của mình. Khi chúng ta quan sát bên ngoài là đang quan sát thói quen, hành vi của một người nhưng ẩn sâu đằng sau hành vi đó là tư duy”. – Chuyên gia Sơn Ca nhấn mạnh.

Nếu điều đó áp dụng cho chúng ta, bạn sẽ nhận ra được những tư duy nào đang ẩn đằng sau những hành động, lời nói của bạn. Và đây là sự nhận diện sâu sắc với chính bản thân mình để bạn có thể thay đổi, phát triển bản thân và tạo ra cuộc sống chất lượng cho chính mình.

5 bước để rèn luyện lắng nghe và quan sát sâu

Bước 1: Đưa tâm về trạng thái bình an

“Chúng ta chỉ đưa ra quyết định đúng đắn khi chúng ta đang bình an. Trong cuộc sống hàng ngày, trước khi hành động hay phản ứng, hãy tự hỏi: ‘Mình có đang bình an không?’” – Chuyên gia Sơn Ca chia sẻ.

Điều này hết sức quan trọng. Bởi lẽ, bất kỳ quyết định nào được đưa ra trong lúc nóng nảy, căng thẳng thường dễ sai lệch. Để luyện tập đưa tâm về trạng thái bình an, chúng ta có thể tham khảo 4 cách dưới đây:

1 – Hít thở sâu: Khi bạn thấy mình bắt đầu bức bối, hãy tạm dừng lại 3-5 giây, hít thật sâu rồi thở ra từ từ. Cách này giúp chúng ta làm chậm dòng suy nghĩ hỗn loạn và thư giãn hệ thần kinh.

2 – Ngắt trạng thái

Trong lúc nóng giận, bạn có thể niệm Phật hoặc đọc kinh. Hoặc trong phương pháp Ho’oponopono của người Hawaii cổ, người ta dùng bốn câu thần chú: “Tôi xin lỗi – Xin hãy tha thứ cho tôi – Tôi yêu bạn – Cảm ơn bạn.” Những câu này có tác dụng chữa lành khi ta đang sắp “bùng cháy” vì giận dữ hoặc bất an.

3 – Thường xuyên tập thể dục thể thao: Hoạt động thể chất đều đặn giúp bạn điều hòa hormones, cải thiện tâm trạng và tăng sức chịu đựng khi gặp sóng gió.

4 – Thiền mỗi ngày: Đây là cách nâng cao “sức mạnh nội tâm” cực kỳ hữu hiệu. Nếu có điều kiện, bạn có thể tìm đến các khóa học, trung tâm hướng dẫn thiền, hoặc đơn giản là tự ngồi tĩnh tâm 5-10 phút mỗi sáng/tối.

Nhưng các giải pháp đưa cơ thể về trạng thái bình an chỉ hiệu quả (nhanh) khi chúng ta thực tập mỗi ngày. Thực tập càng lâu thì khả năng đối diện với những vấn đề bất như ý trong cuộc sống của chúng ta càng lớn.

Bước 2: Đi tìm động lực cao cả, lý do cấp bách để chúng ta hành động

Động lực hay lý do đóng vai trò châm ngòi để chúng ta dấn thân và tìm kiếm giải pháp. Nhiều người trong đời sống biết rõ mình nên thay đổi nhưng không thay đổi. Vì sao? Vì chưa đủ cấp bách, chưa đủ nỗi đau để họ thức tỉnh.

Ví dụ: Một người hút thuốc lá. Mặc dù biết hút thuốc gây hại nhưng vẫn tiếp tục. Đến khi có con nhỏ, hoặc khi bác sĩ cảnh báo cấp bách là “Phổi bạn đang gặp vấn đề nặng, có thể dẫn đến ung thư”, họ mới quyết tâm bỏ thuốc.

Chuyên gia Sơn Ca hướng dẫn trong bất kỳ tình huống nào, hãy tự hỏi mình:

– “Tại sao sự việc này lại đến đúng lúc này?”
– “Nếu mình không giải quyết ngay, hậu quả sẽ ra sao?”

Khi nhìn rõ tính “khẩn cấp”, ta sẽ bỏ qua mọi lời than vãn, trì hoãn để bắt tay vào hành động.

Bước 3: Chịu trách nhiệm 100% cho vấn đề xảy ra

Khi chúng ta đổ lỗi cho người khác không bao giờ chúng ta giải quyết được vấn đề vì chúng ta đang nghĩ rằng “đó là lỗi của người ta, mắc mớ gì tôi phải đi dọn”. Khi chúng ta đặt câu hỏi ngược lại: “tôi có trách nhiệm gì trong vấn đề này khi nó xảy ra? Sự việc này nó đến, tôi giao tiếp điều gì, tôi mong muốn điều gì? tôi đã suy nghĩ đến điều gì mà sự việc nó đến”. – Chuyên gia Sơn Ca chia sẻ.

Nếu là một người chịu trách nhiệm cho vấn đề của mình, bạn sẽ không nói “Tại hôm nay trời mưa nên tôi bị ướt như vậy nè” mà sẽ nói “Lần sau mình cần làm gì, cần chuẩn bị gì để mưa thì đừng ướt ta”. Thay vì nói “tại cái ông công an này này, chuyên gia núp đường để phạt mình” bạn sẽ nói “hôm nay mình chạy xe kiểu gì mà để công an bắt vậy”.

Kết quả của giao tiếp là phản hồi mình nhận được. Nếu phản hồi mình nhận được là không như ý, hãy xem mình đã giao tiếp điều gì. Sự việc bất như ý là kết quả. Giao tiếp là mình đã suy nghĩ cái gì, mình đã nói cái gì, mình đã hành động gì để kết quả không như ý đến. Bởi vậy, mình phải chịu trách nhiệm để nhìn lại hành động, lời nói và sau cùng là soi lại tư duy, thói quen của mình để thay đổi.

Bước 4: Tập trung vào kết quả mong muốn

Khi chúng ta hành động thì chúng ta tập trung vào kết quả mong muốn. Ví dụ: Khi mong muốn con dậy đi học sớm hơn, Ca không tập trung vào vấn đề là “ngày hôm nay sao bé này nó mè nheo” mà tập trung vào việc “mình cần làm cái gì để con mình nó dậy sớm hơn trong cái sự vui vẻ”. Đó mới là kết quả mà Ca mong muốn.

Để đạt được kết quả mong muốn, chúng ta cần thực hiện các bước sau:

• Thứ nhất, ghi xuống kết quả mong muốn của bản thân là gì?
• Thứ hai, phân tích tình huống, sự việc bất như ý.
• Thứ ba, tìm sự liên quan giữa vấn đề bất như ý và mong muốn của bản thân.

Chỉ có những người thường xuyên thực hành quan sát sâu và lắng nghe sâu thì nó sẽ luôn luôn giải những mật mã này rất nhanh. Giống như khi ta là học sinh lớp 2 thì nhìn bài toán đố lớp 2 thấy rất khó nhưng khi lên lớp 5 thì búng tay cái là giải xong.

Bước 5: Nguồn lực giúp bạn đạt kết quả mong muốn

Nguồn lực” không chỉ ở bên ngoài (gia đình, bạn bè, chuyên gia, sách báo…) mà còn ở chính nội lực bên trong mỗi chúng ta.

“Khi một người học trò sẵn sàng thì người thầy sẽ xuất hiện. Nguồn lực luôn ở xung quanh, vấn đề là bạn có đặt câu hỏi đúng và ‘mở cửa’ đón nhận hay không.” – Chuyên gia Sơn Ca chia sẻ.

Nhiều người hay tự giới hạn mình kiểu như: “Tôi không làm được đâu vì tôi bận lắm, vì tôi phải đưa con đi học.” Nhưng nếu họ thay đổi câu hỏi thành: “Ai có thể giúp mình đưa con đi học?”, rất có thể họ sẽ nhận được sự giúp đỡ từ chồng, từ bà ngoại, từ hàng xóm…

Để tìm được nguồn lực, bạn hãy đặt 5 loại câu hỏi sau:

• What: Điều gì hoặc cái gì có thể hỗ trợ bạn?
• Who: Ai có thể giúp đỡ bạn?
• When: Khi nào bạn sẽ bắt đầu giải quyết, ai bắt đầu cùng bạn?
• Where: Bạn sẽ tìm kiếm thông tin, giải pháp ở đâu?
• How: Bạn sẽ thực hiện bằng cách nào, kế hoạch cụ thể ra sao?

Lưu ý: Hãy tránh câu hỏi “Tại sao” (Why). Câu hỏi tại sao hướng đến sự đổ lỗi. Thay vì hỏi “Tại sao chuyện này xảy ra với tôi?”, hãy chuyển thành “Mình đã hành động/suy nghĩ gì để chuyện này xảy ra?” Hoặc “Mình cần làm gì để cải thiện tình huống này?” Chính sự thay đổi nhỏ trong ngôn từ cũng giúp não bộ hướng đến hành động tích cực.

Một phương pháp mà Chuyên gia Sơn Ca thường xuyên thực hiện để đi tìm nguồn lực là thực hành lòng biết ơn và thực tập ảo trong trí tưởng tượng.

Mỗi tối trước khi đi ngủ, hãy viết ra 10 điều bạn muốn biết ơn trong ngày. Nhưng hãy phân chia: 5 điều đã xảy ra và 5 điều bạn muốn nó xảy ra.

Biết ơn cả những điều chưa xảy ra, bằng cách hình dung chúng đã trở thành hiện thực, giúp chúng ta lập trình vô thức để đón nhận điều tích cực và chủ động hành động tạo ra điều đó.” – Chuyên gia Sơn Ca chia sẻ.

Ví dụ, nếu ngày mai bạn có một buổi thuyết trình quan trọng, buổi tối trước hôm đó, bạn viết: “Biết ơn buổi thuyết trình ngày mai thành công tốt đẹp, khách mời đến đông đủ, mọi người lắng nghe, ghi nhận và phản hồi tích cực.” Rồi bạn tưởng tượng trong đầu khung cảnh buổi thuyết trình ấy. Đây gọi là thực tập ảo. Tất nhiên, chỉ tưởng tượng thôi chưa đủ, nhưng nó kích thích bạn chuẩn bị chu đáo hơn, thúc đẩy bạn đến gần kết quả như mong đợi.

Lắng nghe sâu và quan sát sâu không chỉ giúp cải thiện giao tiếp mà còn giúp bạn phát triển bản thân. Khi bạn thực sự hiện diện, chú ý và thấu hiểu, bạn sẽ có được những kết nối ý nghĩa và xây dựng một cuộc sống chất lượng hơn.