Trẻ chậm phát triển ngôn ngữ: Nguyên nhân và Cách can thiệp

Trẻ chậm phát triển ngôn ngữ vẫn có thể nói được nhưng do vốn từ hạn chế nên thường gặp khó khăn trong giao tiếp và thể hiện nhu cầu cá nhân. Cần thực hiện các biện pháp can thiệp giáo dục để bổ sung ngôn ngữ, tăng khả năng giao tiếp và tương tác với xã hội, đặc biệt là cho trẻ đi học để tăng cường phát triển ngôn ngữ, lời nói, cách diễn đạt hiệu quả nhất.

Trẻ chậm phát triển ngôn ngữ là gì?

Trẻ chậm phát triển ngôn ngữ là trẻ có thể nói được, thậm chí phát âm chính xác một số từ tuy nhiên có thể không hiểu hết ý nghĩa của những từ ngữ này và không không thể ghép được thành câu hoàn chỉnh. Do vốn từ hạn hẹp nên trẻ hầu như cũng không thể hiểu lời nói của người khác nên dù nói được nhưng không thể giao tiếp, trò chuyện, tương tác với những người xung quanh.

Chậm phát triển ngôn ngữ không phải là trẻ chậm nói nhưng thường khá dễ nhầm lẫn vì các đặc điểm chung đều khá giống nhau. Trẻ có thể chậm phát triển ngôn ngữ hoặc có kèm theo tình trạng rối loạn ngôn ngữ, trẻ nói những điều vô nghĩa mà con nhại theo người khác nhưng hoàn toàn không hiểu ý nghĩa của câu từ đó.

Thống kê bởi Hệ thống Y tế của Đại học Michigan cho thấy có 5-10% trẻ bị chậm phát triển ngôn ngữ ở trong độ tuổi mẫu giáo. Thực tế đây đã là thời điểm khá muộn để điều trị bởi quá trình phát triển ngôn ngữ cần được trau dồi từng ngày để có thể ghi nhớ và bồi đắp dần dần thì mới có hiệu quả.

Tình trạng chậm phát triển ngôn ngữ có thể gây ra ảnh hưởng lớn đến quá trình phát triển về mặt nhận thức và tương tác xã hội của con. Bởi khi con không hiểu ngôn ngữ và không hiểu lời người khác nói thì con cũng không thể nào tiếp nhận các thông tin, kiến thức được truyền tới. Trẻ đến tuổi đến trường vẫn không cải thiện về ngôn ngữ sẽ rất khó để đi học, dễ bị cô lập và không theo kịp bạn bè,

Biểu hiện của trẻ chậm phát triển ngôn ngữ

Các dấu hiệu của việc trẻ chậm phát triển ngôn ngữ thường khá rõ ràng, tuy nhiên do con có thể nói được một vài từ nên phụ huynh có thể không nhận ra. Việc trẻ dùng những từ ngữ rối loạn bất thường, sai cách dùng từ, lời nói lộn xộn không có ý nghĩa chính là một trong những biểu hiện rõ rệt nhất.

Cụ thể, một số dấu hiệu của trẻ chậm phát triển ngôn ngữ như

• Không đạt được các cột mốc phát triển ngôn ngữ, lời nói bình thường như những đứa trẻ khác, trẻ biết nói và phát ra âm thanh chậm hơn rất nhiều so với thông thường
• Trẻ không biết sử dụng các động tác xin chào và tạm biệt, không biết hóng chuyện, không trả lời tương tác của cha mẹ trong giai đoạn 1 năm đầu đời
• Trẻ trên 12 tháng tuổi có thể chưa nói được từ nào, ngay cả những từ đơn giản như ba, ma, meo ..
• Quá trình phát triển ngôn ngữ diễn ra chậm chạp nên một số trẻ 2 tuổi nhưng vốn từ chỉ có khoảng 15, không biết chỉ tên các đồ vật quanh nhà hay chỉ vào các bộ phận trên cơ thể khi được gọi tên
• Có thể phát âm chính xác một vài từ, có thể nói được nhưng thường không chủ động nói, không chủ động giao tiếp với người khác
• Trẻ chậm phát triển ngôn ngữ có thể phát âm được một số từ đơn nhưng hoàn toàn không hiểu hết ý nghĩa của các từ này, thường chỉ bắt chước người khác
• Không thể tự kể được các câu chuyện đơn giản dù đã 4- 5 tuổi
• Quá trình phát triển ngôn ngữ chậm chạp nên trẻ hầu như không tự hoàn thiện được một câu hoàn chỉnh, lời nói rối loạn, không logic, không có nghĩa
• Trẻ bị rối loạn ngôn ngữ có thể có xu hướng nói được một vài từ hay một vài câu mà con nghe được trên TV hoặc ở đâu đó nhưng không hề hiểu hết ý nghĩa lời mình nói

Do trẻ có thể phát âm một vài từ ngữ khiến quá trình phát hiện trẻ chậm nói diễn ra chậm chạp và khó can thiệp điều trị hơn rất nhiều. Bên cạnh đó do khó khăn trong việc giao tiếp và tương tác nên hầu hết nhóm trẻ này cũng thường có xu hướng bám cha mẹ quá mức, không thích người lạ hay đến nơi đông người, khó khăn trong việc kết bạn.

Nguyên nhân trẻ chậm phát triển ngôn ngữ

Ngôn ngữ sẽ được trau dồi từ từ theo từng giai đoạn thông qua quá trình tương tác hằng ngày giữa bé và cha mẹ hay những người xung quanh. Trẻ chậm phát triển ngôn ngữ có thể xảy ra chính do việc thiếu tương tác hằng ngày hoặc cũng có thể do một số vấn đề về não bộ khiến khả năng ghi nhớ, học hỏi ngôn ngữ của con bị cản trở nghiêm trọng.

 Thiếu sự tương tác hằng ngày

Như đã nói, một đứa trẻ sinh ra không thể nào đã hiểu hết ngôn ngữ, nhận thức hết được tên gọi của những đồ vật xung quanh mà phải thông qua việc chỉ dạy bằng lời nói mỗi ngày. Chẳng hạn như mỗi ngày mẹ chỉ vào tay và nói đây là “bàn tay” thì trẻ có thể ghi nhớ được, cho dù con chưa thể phát âm ra nhưng nếu mẹ hỏi đâu là “bàn tay” thì con vẫn có thể chỉ ngay cho mẹ thấy.

Thiếu sự tương tác hằng ngày là một trong những nguyên nhân chính khiến rất nhiều trẻ bị chậm nói và chậm phát triển ngôn ngữ hiện nay. Nhiều bậc phụ huynh vì cha mẹ quá bận rộn hoặc không biết chăm con, không biết dỗ con nên ngay khi thấy con khóc liên cho con xem điện thoại, TV để con ngồi yên. Dần dần trẻ bị nghiện và phụ thuộc vào điện thoại, không muốn tương tác với cha mẹ.

Những thứ trên TV, điện thoại chắc không thể dạy con ngôn ngữ trong khi con thậm chí không hiểu điều đó có nghĩa là gì.  Các nghiên cứu cũng chỉ ra sóng từ TV, máy tính, điện thoại có thể gây ảnh hưởng đến quá trình phát triển não bộ cho trẻ nếu tiếp xúc quá gần và quá nhiều. Trẻ ngày càng trở nên thụ động, thậm chí có thể khóc lóc nếu không được cho dù điện thoại.

Mặt khác một số trẻ vừa chậm phát triển ngôn ngữ vừa bị rối loạn ngôn ngữ do thường xuyên xem các chương trình nước ngoài, các dạng phim hoạt hình. Trẻ dùng các ngôn ngữ này ra ngoài đời khiến cha mẹ không ai hiểu con muốn nói gì. Nhiều trẻ khi nói tiếng nước ngoài còn khiến cha mẹ lầm tưởng con mình là “thiên tài”.

Môi trường sống

Trẻ sống trong những gia đình sử dụng trên 2 ngôn ngữ khi giao tiếp với con cũng có thể khiến trẻ rối loạn phát triển ngôn ngữ, vừa không rành ngôn ngữ nào vừa dùng lẫn lộn cả hai. Hay nếu gia đình qua tâm quá mức, luôn đáp ứng mọi nhu cầu trước khi con cần cũng hoàn toàn khiến trẻ “lười” nói chuyện, không có cơ hội sử dụng nên ngày càng bị “hao mòn’ ngôn ngữ.

Một số yếu tố khác như môi trường sống nghèo nàn, thiếu thốn, bị bỏ bê, bị ngược đãi cũng tác động trực tiếp đến quá trình phát triển toàn diện của trẻ nhỏ, bao gồm cả về mặt ngôn ngữ, lời nói. Trẻ không được giáo dục, quan tâm, chăm sóc đúng cách dẫn tới tâm lý bất ổn cũng sẽ thường khó phát triển ngôn ngữ hay nhận thức một cách bình thường.

Các vấn đề về thính giác

Trẻ bị điếc, nhiễm trùng tai hay một số vấn đề về thính giác khác không thể nghe được nên chắc chắn việc con học về ngôn ngữ sẽ rất khó khăn. Đây cũng là lý do một số trẻ chậm phát triển ngôn ngữ có xu hướng không tương tác, không quay đầu khi được người khác gọi tên, không đáp lời khi được người khác hỏi hay yêu cầu bởi vốn dĩ con không nghe được gì.

Các vấn đề về não bộ

Việc nhận thức, ghi nhớ về ngôn ngữ được chịu trách nhiệm bởi các cơ quan não bộ nên cá tổn thương tại đây hoàn toàn có thể gây ảnh hưởng đến quá trình phát triển ngôn ngữ. Chẳng hạn như bán cầu não trái, đặc biệt là vùng thùy trán thường đảm nhiệm khả năng ghi nhớ và học ngôn ngữ nên những tổn thương tại đây sẽ khiến trẻ khó học ngôn ngữ hơn bình thường.

Bên cạnh đó, chậm phát triển ngôn ngữ ở trẻ được cho là phần lớn có liên quan đến các hội chứng sau

• Rối loạn phổ tự kỷ: đây là một dạng rối loạn phát triển lan tỏa được điển hình bởi những khiếm khuyết về 3 mặt gồm ngôn ngữ, giao tiếp cùng các hành vi lặp lại bất thường. Nguyên nhân gây ra hội chứng này được cho là có liên quan đến tổn thương não bộ xảy ra trong thời kỳ mang thai hoặc ngay thời điểm sinh. Chẳng hạn mẹ sử dụng thuốc trầm cảm, ô nhiễm môi trường hay em bé bị thiếu oxy khi sinh. Trẻ tự kỷ không chỉ chậm nói mà thậm chí còn không nói trong những năm tháng đầu đời, khả năng ngôn ngữ của con cũng rất hạn chế đồng thời trẻ cũng hầu như không chủ động trong giao tiếp, thường lặp đi lặp lại những từ ngữ bất thường mà không có lí do
• Trẻ chậm phát triển trí tuệ: đây cũng là một dạng tổn thương não bộ không thể điều trị với đặc trưng là chỉ số IQ của trẻ dưới 70 hay có nghĩa là dưới mức trung bình. Khả năng ghi nhớ của trẻ rất kém nên vốn từ của trẻ cũng cực kỳ hạn hẹp, trẻ dù đi học thì mức độ này cũng chỉ cải thiện được rất ít dẫn tới những khó khăn trong giao tiếp vì không có đủ ngôn ngữ để diễn đạt.
• Trẻ bại não: các đặc điểm của trẻ bại não thường được nhận diện khá sớm như đầu rũ xuống, không ngẩng lên được; cơ mềm nhũn, không đạt được các cột mốc phát triển như những đứa trẻ khác, chậm nói và chậm phát triển ngôn ngữ. Đây là tình trạng khá nghiêm trọng do tổn thương một phần não bộ của trẻ và không thể khắc phục được.

Thống kê cũng cho thấy có đến 50% trường hợp chậm phát triển ngôn ngữ có liên quan đến các tổn thương thần kinh nghiêm trọng và rất khó để điều trị. Nếu liên quan đến các yếu tố này, trẻ hầu như chỉ được can thiệp để nâng cao các kỹ năng, có thể giao tiếp và chăm sóc bản thân cơ bản cũng như hỗ trợ quá trình hòa nhập với cuộc sống bình thường chứ không thể nào điều trị hoàn toàn.

Hướng khắc phục cho trẻ chậm phát triển ngôn ngữ

Trẻ chậm phát triển ngôn ngữ trước tiên cần phải đến bệnh viện để thăm khám bác sĩ chuyên môn, chuyên về phát triển ngôn ngữ để biết chính xác nguyên nhân, từ đó mới có thể đưa ra hướng khắc phục phù hợp. Bác sĩ sẽ yêu cầu làm một số bài test kiểm tra chuyên môn hay làm các xét nghiệm não bộ, kiểm tra thính giác để xác định được nguyên nhân.

Tùy theo độ tuổi, nguyên nhân và tình trạng của con mà bác sĩ sẽ đưa ra lộ trình điều trị khác nhau. Tuy nhiên trẻ đều sẽ cần sự đồng hành của gia đình trong mọi giai đoạn để có thể bổ sung và phát triển ngôn ngữ hiệu quả nhất.

Điều trị theo nguyên nhân

Nếu trẻ gặp các vấn đề về thính giác thì bác sĩ sẽ yêu cầu làm một số phẫu thuật để điều trị. Trẻ khi lấy lại thính giác sẽ nhanh chóng nghe và tiếp thu được thông tin, nhận thức, bắt đầu phát triển về lời nói và ngôn ngữ sau đó. Trẻ khi nghe được sẽ hoàn toàn có thể trò chuyện, giao tiếp và học hỏi như bình thường. Trong trường hợp trẻ bị điếc và không thể khắc phục được có thể xem xét để con sử dụng máy trợ thính để hỗ trợ.

Hay với trường hợp trẻ chậm phát triển ngôn ngữ do gặp áp lực tâm lý do các vấn đề từ môi trường sống cũng sẽ được khuyến khích chăm sóc trị liệu tâm lý để giải tỏa các khúc mắc này. Mặt khác tâm lý tích cực cũng đóng vai trò quan trọng trong quá trình phát triển trí não và nhận thức, học hỏi ngôn ngữ cho trẻ nhỏ nên việc tạo tâm lý vui vẻ, thoải mái cho con cũng rất cần thiết.

Tuy nhiên hầu hết nếu nguyên nhân khiến trẻ chậm phát triển ngôn ngữ do các tổn thương thần kinh sẽ không có phương pháp điều trị khỏi. Các biện pháp ý tế, chẳng hạn như các phương pháp điện não, thuốc bổ hầu như cũng chỉ nhằm mục đích cải thiện phần những hoạt động trong não bộ chứ không thể khắc phục các tổn thương tại đây.

Trị liệu ngôn ngữ cá nhân

Với những trẻ chậm phát triển ngôn ngữ quá mức và đã ở các giai đoạn đến tuổi đi học thì bác sĩ có thể khuyến khích tham gia trị liệu ngôn ngữ cá nhân để bổ sung nhanh chóng các thiếu hụt này. Với các nhóm trẻ đặc biệt như trẻ tự kỷ, trẻ chậm phát triển trí tuệ thì quá trình này được khuyến khích từ giai đoạn sớm, bắt đầu từ trước hai tuổi để có hiệu quả tốt nhất.

Hiện nay một số phương pháp chính được ứng dụng để bổ sung cho trẻ chậm phát triển ngôn ngữ bao gồm

• Phương pháp FloorTime
• Phương pháp Social Story
• Phương pháp phân tích hành vi ứng dụng ABA (Applied Behavior Analysis)
• Phương pháp TEACCH (Treatment and Education of Autistic and Related Communication Handicapped Children)
• Phương pháp PESC (Picture Exchange Communication System)
• Phương pháp SI – (Sensory Integration)
• Phương pháp OT (Occupational Therapy)

Mục tiêu các phương pháp này hướng tới đều nhằm bổ sung về mặt ngôn ngữ, nhận thức, tăng cường các hoạt động tương tác trực tiếp, tăng cường các kỹ năng thiếu hụt để trẻ có thể sớm hòa nhập với xã hội. Trẻ được áp dụng trị liệu ngôn ngữ phù hợp có thể gia tăng khả năng đến trường, có thể theo kịp tốc độ học tập của bạn bè, có thể kết bạn hoặc ít nhất thể hiện được các nhu cầu cá nhân khi cần thiết.

Các liệu pháp trị liệu ngôn ngữ cá nhân này có thể được thực hiện tại các bệnh viện có chuyên môn về trẻ chậm nói hoặc tại các trung tâm giáo dục chuyên biệt. Tùy tình trạng và nguyên nhân khiến trẻ chậm phát triển ngôn ngữ gia đình nên trao đổi với bác sĩ để có hướng chăm sóc và bổ sung ngôn ngữ phù hợp cho con.

Tăng cường tương tác tại nhà

Với bất cứ tình trạng trẻ chậm phát triển ngôn ngữ nào gia đình cũng không nên chỉ phụ thuộc vào bác sĩ, chuyên gia hay các trung tâm giáo dục chuyên biệt mà cần trực tiếp tham gia vào quá trình tương tác, giáo dục cho con hằng ngày. Các chuyên gia cho biết, việc trẻ trực tiếp tương tác với gia đình thường có hiệu quả hơn là chỉ điều trị với bác sĩ.

Để hỗ trợ tăng cường ngôn ngữ cho trẻ chậm phát triển ngôn ngữ hiệu quả, gia đình nên thực hiện những biện pháp sau

• Trao đổi chi tiết với bác sĩ, chuyên gia về tình trạng của con để hiểu rõ và có hướng khắc phục, hỗ trợ tại nhà có hiệu quả
• Tranh thủ giáo dục, bổ sung ngôn ngữ cho con thông qua việc trò chuyện mọi lúc mọi nơi. Hãy bắt đầu hướng dẫn con từ những thứ đơn giản nhất, chẳng hạn như gọi tên cha mẹ, gọi tên thú cưng trong nhà, nghe hiểu và ghi nhớ được tên của bản thân mình
• Tạo cơ hội cho trẻ tiếp xúc được nhiều từ mới bằng cách tăng cường các hoạt động vui chơi, khám phá, tương tác ngoài xã hội. Chẳng hạn như đưa con đến khu vui chơi, cho con gặp gỡ những người xung quanh, làm bạn với những đứa trẻ đồng trang lứa để kích thích con trò chuyện, muốn giao tiếp nhiều hơn
• Bổ sung từ vựng cho trẻ chậm phát triển ngôn ngữ bằng các đọc sách cho con nghe mỗi ngày. Chú ý dùng những cuốn sách có hình ảnh minh họa sinh động để vừa kể chuyện, vừa giải thích về ý nghĩa giúp con dễ hiểu, dễ ghi nhớ và vận dụng hơn
• Tạo cơ hội cho con nói bằng cách đặt câu hỏi hoặc cha mẹ sẽ khuyến khích con nói ra nhu cầu của bản thân rồi mới thực hiện
• Chia sẻ các câu chuyện và tạo cơ hội để con đặt câu hỏi hay kích thích trí tò mò, sáng tạo cho con. Chẳng hạn mẹ chỉ kể một nửa câu chuyện cổ tích và dừng lại để hỏi nếu là con là nhân vật đó sẽ giải quyết như thế nào
• Ưu tiên cách giáo dục ngắn gọn, đơn giản, trực quan, có hình ảnh sinh động để trẻ có hứng thú, đồng thời dễ hiểu và dễ ghi nhớ hơn
• Giáo dục cho trẻ chậm phát triển ngôn ngữ cần sự kiên trì, không nên vội vàng, không nên ép trẻ học quá nhiều có thể khiến con sợ hãi và lo lắng, không muốn học
• Bổ sung ngôn ngữ cho trẻ thông qua những bài hát cũng là một trong những cách hiệu quả
• Tuyệt đối cho trẻ tránh xa các thiết bị điện tử, điện thoại, máy tính để tránh nguy cơ rối loạn ngôn ngữ nghiêm trọng hơn

Trẻ chậm phát triển ngôn ngữ có thể liên quan đến rất nhiều nguyên nhân, càng phát hiện và can thiệp sớm càng đem đến nhiều lượng tích cực cho trẻ. Gia đình cần theo dõi sát sao hơn về tình trạng phát triển ngôn ngữ của con, từ đó có thể sớm phát hiện những bất thường và có hướng can thiệp nhanh chóng nhất, tránh các hệ lụy tiêu cực khác xuất hiện.

Có thể bạn quan tâm:

• Trẻ chậm nói có phải kém thông minh? Phụ huynh nên làm gì?
• Trẻ 4 Tuổi Vẫn Chưa Biết Nói Cần Có Sự Can Thiệp Kịp Thời
• Trẻ nói nhiều nhưng không rõ liệu có bất thường? Phải làm sao?
• 5 Trung tâm dạy trẻ chậm phát triển tại Hà Nội chất lượng nhất