Rối loạn nhân cách phụ thuộc (DPD) và điều cần biết

Rối loạn nhân cách phụ thuộc (DPD) là một trong những dạng rối loạn nhân cách ít gặp với tỷ lệ chưa đầy 1% dân số thế giới. Người mắc chứng bệnh này có đặc điểm là lệ thuộc quá mức vào người khác và luôn có nhu cầu được quan tâm, chăm sóc.

Rối loạn nhân cách phụ thuộc (DPD) là gì?

Rối loạn nhân cách phụ thuộc (Dependent Personality Disorder – DPD) là một dạng rối loạn nhân cách nhóm C. Rối loạn nhân cách được chia thành 3 nhóm A, B và C. Trong đó, nhóm C có đặc điểm chung là sự lo lắng, sợ hãi và nhạy cảm thái quá trong hành vi và suy nghĩ.

Rối loạn nhân cách phụ thuộc đặc trưng bởi tình trạng quá phụ thuộc vào người khác, luôn có nhu cầu được quan tâm, giúp đỡ và cần sự trấn an của người khác mới có thể đưa ra quyết định và hành động. Người bệnh luôn có cảm giác bất an, lo lắng nếu không có người đồng hành dẫn đến mất tính tự chủ và thiếu đi dấu ấn cá nhân trong cuộc sống.

Vì đặc trưng bởi sự phụ thuộc và lo lắng, bất an nên bệnh rối loạn nhân cách phụ thuộc có thể bị nhầm lẫn với rối loạn lo âu. Theo thống kê, bệnh ảnh hưởng đến 0.7% dân số và phổ biến hơn ở nữ giới. Tương tự như các dạng rối loạn nhân cách khác, DPD gây suy giảm các chức năng xã hội và ảnh hưởng nhiều đến cuộc sống của người bệnh lẫn những người xung quanh.

Đặc điểm nhận biết người bị rối loạn nhân cách phụ thuộc

Rối loạn nhân cách phụ thuộc chỉ được chẩn đoán ở người từ 18 tuổi trở lên. Bởi đây là độ tuổi nhân cách đã hoàn thiện và những đặc điểm về cảm xúc, nhận thức, hành vi ít khi bị thay đổi do tác động bên ngoài. Tuy nhiên theo các chuyên gia, những đặc điểm của rối loạn nhân cách phụ thuộc có thể xuất hiện ngay từ thời thơ ấu và trở nên rõ ràng khi bước vào giai đoạn trưởng thành.

Mỗi loại rối loạn nhân cách sẽ có những đặc điểm riêng biệt, trong đó người bị rối loạn nhân cách phụ thuộc sẽ có những triệu chứng như sau:

• Luôn có suy nghĩ bản thân không thể tự chăm sóc cho chính mình.
• Phụ thuộc và luôn luôn có nhu cầu được người khác chăm sóc, quan tâm.
• Vì có niềm tin rằng bản thân không thể tự làm mọi thứ nên bệnh nhân nỗ lực để được những người khác quan tâm và chăm sóc.
• Không thể tự đưa ra quyết định và thường phải nhờ người khác tư vấn, trấn an mới có thể đưa ra lựa chọn.
• Thường bắt người khác (thường là một người cố định) chịu trách nhiệm về mọi khía cạnh của bản thân từ sức khỏe, công việc, các mối quan hệ và nhiều vấn đề khác.
• Một số người thậm chí không thể lựa chọn kiểu dáng trang phục, công việc cho chính mình mà luôn luôn hỏi ý kiến của người khác.
• Cho rằng bản thân thiếu khả năng và yếu kém. Vì vậy, bệnh nhân thường thiếu tự tin và luôn đặt bản thân ở vị trí dưới người khác.
• Không bao giờ bày tỏ thái độ phản kháng và thể hiện ý kiến trái chiều với người khác. Lý do là vì bệnh nhân sợ không nhận được sự hỗ trợ và giúp đỡ từ những người xung quanh.
• Trong nhiều trường hợp, bệnh nhân đồng ý với những ý kiến, quan niệm sai lệch và trái ngược với suy nghĩ của bản thân chỉ vì lo sợ sẽ mất đi sự giúp đỡ.
• Những người bị rối loạn nhân cách phụ thuộc gần như không tức giận hay thể hiện những cảm xúc quá khích do sợ bị mất đi sự giúp đỡ, ủng hộ từ những người xung quanh.
• Vì cho rằng bản thân không thể làm bất cứ điều gì một mình, bệnh nhân có xu hướng trốn tránh các nhiệm vụ đòi hỏi trách nhiệm và gặp khó khăn khi làm việc độc lập hoặc bắt đầu thử thách, nhiệm vụ một mình.
• Những người bị rối loạn nhân cách phụ thuộc đôi khi rất có năng lực. Tuy nhiên, họ chỉ làm việc tốt khi có người khác giám sát (người mà họ xem là có năng lực và vị trí cao hơn bản thân).
• Người mắc dạng rối loạn nhân cách này ít khi nỗ lực hay thể hiện năng lực để khẳng định bản thân. Bởi họ lo sợ việc phô trương năng lực sẽ khiến cho những người xung quanh bỏ rơi và không còn quan tâm, giúp đỡ bản thân như trước.
• Thường thiếu kỹ năng sống, đặc biệt là kỹ năng quản lý thời gian, sắp xếp công việc và xử lý những tình huống nan giải trong cuộc sống.
• Bệnh nhân thường có tâm lý sợ hãi, lo lắng, bất an khi chỉ có một mình.
• Nhu cầu được quan tâm một cách thái quá khiến bệnh nhân bất chấp thực hiện những hành vi cực đoan như chịu phục tùng người khác với các yêu cầu không hợp lý, làm những công việc thấp kém, bị lạm dụng thể chất, tình cảm và tình dục.
• Những người bị rối loạn nhân cách phụ thuộc hầu như chỉ duy trì mối quan hệ với một số người họ có thể phụ thuộc. Tuy nhiên, những mối quan hệ này thường tan vỡ do đối phương cảm thấy mệt mỏi với sự lệ thuộc thái quá của bệnh nhân.
• Ngay khi bị rời bỏ, họ sẽ tìm ngay cho mình một người khác có thể tiếp tục phụ thuộc.
• Luôn có nỗi sợ và sự lo lắng về việc bị bỏ rơi bởi những người mà bệnh nhân lệ thuộc.

Ngoài những đặc điểm trên, người bị rối loạn nhân cách phụ thuộc còn có thể gặp phải một số triệu chứng khác nếu mắc đồng thời với các vấn đề tâm lý như trầm cảm, rối loạn lo âu, nghiện rượu,…

Các chuyên gia cho biết, do nhu cầu được quan tâm thái quá, một số bệnh nhân có thể phát triển dạng rối loạn nhân cách ranh giới và rối loạn nhân cách kịch tính. Cả hai dạng rối loạn nhân cách này để có đặc điểm chung là thu hút sự quan tâm của người khác và nỗ lực để không bị bỏ rơi trong các mối quan hệ.

Nguyên nhân gây rối loạn nhân cách phụ thuộc

Tương tự như các rối loạn nhân cách khác, hiện nguyên nhân gây rối loạn nhân cách phụ thuộc chưa được biết rõ. Trong đó, một số yếu tố như văn hóa, yếu tố sinh học và những trải nghiệm tiêu cực từ thời thơ ấu đã được xác định có liên quan đến cơ chế sinh bệnh.

Các nguyên nhân, yếu tố có thể gây rối loạn nhân cách phụ thuộc:

• Di truyền: Các dạng rối loạn nhân cách đều có khả năng di truyền. Hiện tại, nhiều chuyên gia ủng hộ giả thuyết, nhân cách là đặc điểm di truyền và có thể thay đổi theo chiều hướng tiêu cực hoặc tích cực do môi trường sống. Vì vậy, nguy cơ bị rối loạn nhân cách phụ thuộc sẽ tăng lên nếu tiền sử gia đình bị DPD hoặc mắc các dạng rối loạn nhân cách khác.
• Tiền sử rối loạn lo âu chia ly: Các chuyên gia nhận thấy, những người từng bị rối loạn lo âu chia ly từ thời thơ ấu sẽ có nguy cơ bị rối loạn nhân cách phụ thuộc cao hơn bình thường. Nỗi sợ thái quá về việc xa rời người thân dần phát triển thành sự lệ thuộc và nhu cầu được quan tâm thái quá.
• Sang chấn tâm lý: Nhu cầu được quan tâm, chăm sóc một cách cực đoan có thể hình thành do những trải nghiệm tiêu cực từ thời thơ ấu như bị bố mẹ bỏ rơi, bị lạm dụng tình cảm, thể chất,… Những sự kiện này khiến cho tâm lý bị tổn thương và vô tình hình thành nỗi sợ dai dẳng về việc bị bỏ rơi.
• Cách giáo dục của gia đình: Gia đình quá bảo bọc, chăm sóc con cái thái quá có thể khiến cho trẻ lớn lên thiếu các kỹ năng xã hội, tự đánh giá thấp bản thân và luôn luôn cần người ở bên cạnh săn sóc. Một số cha mẹ độc hại thường xuyên chỉ trích, trách móc và đánh giá thấp năng lực của con cũng là yếu tố gia tăng nguy cơ mắc bệnh.

Rối loạn nhân cách phụ thuộc gây ảnh hưởng như thế nào?

Nhìn chung, các rối loạn nhân cách đều gây ra những ảnh hưởng nhất định đối với chất lượng cuộc sống. Tuy nhiên, các dạng rối loạn nhân cách nhóm C có mức độ ít nghiêm trọng hơn so với một số dạng như rối loạn nhân cách chống đối xã hội, rối loạn nhân cách hoang tưởng, rối loạn nhân cách ranh giới,… Nếu được thăm khám và điều trị kịp thời, bệnh nhân có thể xây dựng được cuộc sống lành mạnh.

Rối loạn nhân cách phụ thuộc đặc trưng bởi sự lo lắng, bất an vì sợ bị bỏ rơi và không có người ở bên cạnh chăm sóc. Vì vậy, bệnh nhân không được điều trị có thể phát triển bệnh rối loạn lo âu và trầm cảm. Nhiều người tự trấn an và xoa dịu cảm xúc bản thân bằng cách dùng chất gây nghiện, rượu bia. Các thói quen tiêu cực này làm nghiêm trọng mức độ lo lắng, trầm cảm và có thể gây ra các vấn đề sức khỏe thể chất.

Ngoài những ảnh hưởng đối với sức khỏe, rối loạn nhân cách phụ thuộc có thể gây ra phiền toái cho những người xung quanh. Hầu hết những người bị lệ thuộc đều cảm thấy mệt mỏi, phiền phức và đôi khi quyết định chấm dứt mối quan hệ.

Một số bệnh nhân có thể rơi vào các mối quan hệ độc hại, bị đối phương lạm dụng tình cảm, tình dục và yêu cầu phải phục tùng một cách vô lý. Vì lo sợ sẽ bị bỏ rơi nên bệnh nhân không bao giờ thể hiện sự phản đối và tức giận. Trong nhiều trường hợp, bệnh nhân có thể gặp phải các tình huống nguy hiểm nếu kết giao với những đối tượng xấu.

Chẩn đoán rối loạn nhân cách phụ thuộc

Rối loạn nhân cách phụ thuộc sẽ được chẩn đoán dựa trên tiêu chuẩn DSM-5. Bác sĩ sẽ hỏi bệnh và khai thác tiền sử cá nhân, gia đình để có thể đánh giá nguy cơ.

Bệnh nhân sẽ được chẩn đoán mắc rối loạn nhân cách phụ thuộc khi có nhu cầu lệ thuộc, quan tâm và chăm sóc một cách thái quá, dai dẳng. Bên cạnh đó, cần đáp ứng được ít nhất 5 tiêu chí sau đây:

• Luôn bắt người khác chịu trách nhiệm về cuộc đời của mình.
• Khó khăn khi đưa ra các quyết định – kể cả những quyết định đơn giản nhất nếu không có lời khuyên và sự tư vấn của người khác.
• Không bao giờ thể hiện sự giận dữ, bất đồng quan điểm vì lo sợ sẽ mất đi sự hỗ trợ và quan tâm.
• Sẵn sàng làm bất cứ mọi thứ để được người khác hỗ trợ và quan tâm.
• Gặp khó khăn trong việc bắt đầu các dự án, nhiệm vụ một mình vì bệnh nhân thiếu tự tin vào bản thân và luôn cho rằng bản thân sẽ không thể tự mình làm bất cứ việc gì.
• Cảm thấy lo lắng, bất an khi ở một mình vì lo sợ rằng bản thân sẽ không thể chăm sóc tốt cho bản thân.
• Sợ hãi và lo lắng về việc sẽ phải tự chăm sóc cho bản thân.
• Luôn tìm kiếm một mối quan hệ khác ngay khi chấm dứt mối quan hệ với người bị lệ thuộc (thường là vợ, chồng hoặc bạn trai, bạn gái).

Các đặc điểm này phải khởi phát ngay ở giai đoạn đầu của thời kỳ trưởng thành (18 – 29 tuổi). Dạng rối loạn nhân cách này có một số đặc điểm tương tự với rối loạn nhân cách kịch tính, ranh giới và né tránh nên bác sĩ sẽ yêu cầu thực hiện thêm một số kỹ thuật để chẩn đoán phân biệt.

Các phương pháp điều trị rối loạn nhân cách phụ thuộc

Hiện tại, chưa có phương pháp tối ưu cho rối loạn nhân cách nói chung và rối loạn nhân cách phụ thuộc nói riêng. Tuy nhiên, các phương pháp hiện tại giúp ích đáng kể trong việc cải thiện chất lượng cuộc sống và giảm thiểu ảnh hưởng, biến chứng của bệnh.

Các phương pháp điều trị rối loạn nhân cách phụ thuộc bao gồm:

1. Liệu pháp tâm lý

Liệu pháp tâm lý (tâm lý trị liệu) là phương pháp chính trong điều trị rối loạn nhân cách phụ thuộc. Trong đó, liệu pháp nhận thức hành vi và liệu pháp tâm động học được đánh giá là 2 phương pháp mang lại kết quả khả quan nhất. Mục tiêu của phương pháp này là giúp bệnh nhân hình thành sự độc lập, giảm bớt mức độ lo lắng và nhu cầu cần được quan tâm, săn sóc một cách thái quá.

Do bệnh nhân luôn có nhu cầu được phụ thuộc nên chuyên gia tâm lý cần thận trọng để tránh tạo sự lệ thuộc trong mối quan hệ trị liệu. Sau quá trình trị liệu, bệnh nhân có thể gạt bỏ ý nghĩa bản thân không thể tự làm mọi thứ một mình và có thể học tập, làm việc, sinh hoạt một cách độc lập.

Bệnh nhân rối loạn nhân cách phụ thuộc thường thiếu các kỹ năng xã hội. Do đó, chuyên gia tâm lý cũng sẽ trang bị cho bệnh nhân những kỹ năng cần thiết để bệnh nhân dễ dàng đối phó và vượt qua những tình huống trong cuộc sống một cách độc lập thay vì phải lệ thuộc vào người khác như trước đây. Ngoài ra, chuyên gia cũng sẽ giúp bệnh nhân cải thiện sự tự tin và học cách tranh luận với những ý kiến trái ngược với suy nghĩ của bản thân.

Bệnh nhân rối loạn nhân cách phụ thuộc có nguy cơ gặp phải những đối tượng xấu. Vì vậy, chuyên gia cũng sẽ giúp bệnh nhân hiểu được ý nghĩa thực sự của các mối quan hệ và học cách xây dựng, duy trì mối quan hệ lành mạnh. Trong trường hợp đang ở trong một mối quan hệ, chuyên gia sẽ đề nghị trị liệu cặp đôi để đối phương hiểu rõ hơn về tâm lý người bệnh và hỗ trợ bệnh nhân vượt qua chứng bệnh này.

Liệu pháp tâm lý giúp ích rất nhiều trong việc cải thiện cảm xúc, suy nghĩ và hành vi của bệnh nhân. Ngoài ra, phương pháp này còn hiệu quả đối với các vấn đề tâm lý đi kèm như trầm cảm, rối loạn lo âu,…

2. Sử dụng thuốc

Sử dụng thuốc không phải là lựa chọn ưu tiên trong điều trị rối loạn nhân cách phụ thuộc. Tuy nhiên, thuốc có thể làm giảm một số triệu chứng lo lắng, căng thẳng và trầm cảm. Ngoài ra, thuốc còn có vai trò nâng đỡ tinh thần khi trị liệu tâm lý.

Một số loại thuốc được sử dụng cho bệnh nhân rối loạn nhân cách phụ thuộc:

• Thuốc ức chế tái hấp thu serotonin
• Thuốc ức chế monoamin oxidase
• Và một số loại thuốc chống trầm cảm khác

Thuốc an thần kinh hiếm khi được sử dụng cho bệnh nhân rối loạn nhân cách phụ thuộc do nguy cơ lạm dụng thuốc cao.

3. Các biện pháp hỗ trợ

Bệnh nhân rối loạn nhân cách phụ thuộc thường thiếu tính chủ động và độc lập trong cuộc sống. Để hình thành những phẩm chất tốt đẹp, bệnh nhân và những người xung quanh nên có các biện pháp hỗ trợ.

Các biện pháp hỗ trợ cho bệnh nhân rối loạn nhân cách phụ thuộc:

• Bệnh nhân nên phát triển những sở thích và thế mạnh của bản thân. Việc phát triển năng lực kết hợp với tâm lý trị liệu sẽ giúp người bệnh đạt được thành công và có động lực để xây dựng cuộc sống lành mạnh.
• Người thân trong gia đình nên hỗ trợ bệnh nhân, tránh để người bệnh xây dựng mối quan hệ với những đối tượng xấu. Bên cạnh đó, nên trấn an để bệnh nhân biết rằng luôn có gia đình đồng hành trong cuộc sống.
• Kiểm soát việc sử dụng rượu bia và chất kích thích nếu có.
• Các thành viên trong gia đình không nên tỏ ra quá quan tâm đến bệnh nhân. Thay vào đó, nên nhờ bệnh nhân thực hiện một số công việc để tăng tính tự lập và trách nhiệm. Ngoài ra, nên cho bệnh nhân biết rằng, việc tranh luận trong một số trường hợp hoàn toàn không ảnh hưởng đến mối quan hệ nếu cả hai khéo léo và thiện chí.
• Đảm bảo chế độ dinh dưỡng và khuyến khích bệnh nhân tập thể dục thường xuyên.
• Các thành viên trong gia đình có thể cùng bệnh nhân tham gia tâm lý trị liệu để xây dựng mối liên hệ lành mạnh thay vì sự lệ thuộc như trước đây. Ngoài ra, trị liệu gia đình cũng sẽ giúp những thành viên khác hiểu hơn về tâm lý người bệnh.

Hiện tại, chưa có phương pháp nào có thể ngăn ngừa rối loạn nhân cách phụ thuộc. Tuy nhiên, giáo dục đúng đắn và môi trường sống lành mạnh sẽ giúp hạn chế khả năng phát triển các dạng nhân cách bất thường. Ngoài ra, mỗi người cần phải trang bị những kỹ năng sống cần thiết để hình thành tính trách nhiệm và chủ động hơn trong cuộc sống.

Tham khảo thêm:

• Đặc Điểm Tâm Lý Và Tính Cách Của Người Hướng Nội
• 10 Cách Chăm Sóc Sức Khỏe Tinh Thần