Rối loạn thần kinh thực vật: Dấu hiệu, chẩn đoán và điều trị

Rối loạn thần kinh thực vật đặc trưng bởi một nhóm các triệu chứng xảy ra khi các dây thần kinh quản lý các chức năng như huyết áp, nhịp tim, tiêu hóa, đổ mồ hôi, làm rỗng ruột và bàng quang,… bị tổn thương. Tình trạng này gây ra rất nhiều phiền toái, khiến chất lượng cuộc sống suy giảm rõ rệt.

Rối loạn thần kinh thực vật là gì?

Hệ thống thần kinh thực vật là một phần của hệ thống phần kinh kiểm soát các hành động không chủ ý. Chẳng hạn như nhịp đập của tim, sự mở rộng hoặc thu hẹp các mạch máu,… Khi hệ thống này gặp sự cố có thể gây ra các vấn đề nghiêm trọng. Bao gồm:

• Vấn đề về huyết áp
• Vấn đề về tim
• Khó thở và nuốt
• Rối loạn cương dương ở nam giới

Rối loạn thần kinh thực vật còn được gọi là rối loạn chức năng tự chủ hoặc bệnh thần kinh tự trị. Chứng rối loạn này đề cập tới sự mất cân bằng của hệ thống thần kinh phó giao cảm và giao cảm. Cả hai hệ thống này đều thuộc hệ thần kinh thực vật. Về cơ bản chúng gần như trái ngược nhau. Tuy nhiên trong một số trường hợp, chúng lại có tác dụng liên kết trong phạm vi hẹp.

Rối loạn thần kinh thực vật có thể xảy ra đơn lẻ hoặc do hậu quả từ một số bệnh lý khác. Chẳng hạn như tiểu đường, nghiện rượu hay bệnh Parkinson. Các vấn đề có thể ảnh hưởng tới một trong hai bộ phận của hệ thống. Một số loại là tạm thời nhưng có nhiều loại sẽ xấu đi theo thời gian. Khi chúng ảnh hưởng tới nhịp thở hay chức năng tim của bạn thì những rối loạn này có thể đe dọa tính mạng.

Một số rối loạn thần kinh thực vật sẽ có xu hướng thuyên giảm khi các bệnh lý có từ trước được điều trị. Tuy nhiên, thường không có cách chữa trị đặc hiệu cho chứng rối loạn chức năng tự chủ. Lúc này, mục tiêu của việc điều trị chính là cải thiện các triệu chứng.

Theo nghiên cứu, các chuyên gia chia rối loạn thần kinh thực vật ra thành nhiều loại. Mỗi loại sẽ có sự khác nhau về biểu hiện, mức độ nghiêm trọng và nguyên nhân. Trong đó, một số rối loạn có thể xảy ra đột ngột với mức độ nghiêm trọng nhưng vẫn hồi phục được.

Dưới đây là các loại rối loạn thần kinh thực vật thường gặp:

1. Hội chứng nhịp tim nhanh tư thế đứng (POTS)

Số liệu thống kê ghi nhận, POTS ảnh hưởng tới khoảng 1 – 3 triệu người Hoa Kỳ. Số phụ nữ mắc phải hội chứng này nhiều gấp 5 lần so với nam giới. Nó có thể ảnh hưởng đến cả trẻ em, thanh thiếu niên và người lớn.

Trong nhiều trường hợp, POTS có thể được kết hợp với các tình trạng lâm sàng khác. Chẳng hạn như hội chứng Ehlers-Danlos – một tình trạng di truyền của mô liên kết bất thường.

Các triệu chứng của hội chứng nhịp tim nhanh tư thế đứng có thể biểu hiện từ nhẹ đến nặng. Có đến 1 trong số 4 người bị POTS có những hạn chế đáng kể trong hoạt động. Thậm chí không thể làm việc do tình trạng của họ.

2. Ngất do thần kinh tim (NCS)

Ngất do thần kinh tim (NCS) còn được gọi là ngất vận mạch. Đây là một nguyên nhân phổ biến của ngất xỉu – kết quả của việc lưu lượng máu lên não đột ngột chậm lại. Nguyên nhân có thể là do mất nước, đứng hoặc ngồi trong trong thời gian dài, môi trường xung quanh nóng bức hay cảm xúc căng thẳng. NCS có thể gây ra cảm giác buồn nôn, mệt mỏi quá mức, đổ mồ hôi, cảm giác ốm yếu trước hoặc sau khi hoạt động thể chất.

3. Teo đa hệ thống (MSA)

MSA là một dạng rối loạn thần kinh thực vật có khả năng gây tử vong. Ban đầu, MSA gây ra các triệu chứng tương tự như bệnh Parkinson. Tuy nhiên những người mắc chứng teo đa hệ thống thường có tuổi thọ chỉ khoảng 5 – 10 năm kể từ khi được chẩn đoán.

Nghiên cứu chỉ ra rằng, MSA là một dạng rối loạn hiếm gặp, nó thường xảy ra ở người lớn trên 40 tuổi. Nguyên nhân của MSA đến nay vẫn chưa được xác định và không có cách điều trị hay làm chậm tiến triển của bệnh.

4. Rối loạn thần kinh thực vật và cảm giác di truyền (HSAN)

HSAN là một nhóm các rối loạn di truyền có liên quan gây ra rối loạn chức năng thần kinh lan rộng ở cả người lớn và trẻ em. Tình trạng này có thể dẫn tới tình trạng không thể cảm thấy đau, thay đổi nhiệt độ và chạm vào. Ngoài ra, nó còn có thể ảnh hưởng tới một loạt chức năng khác của cơ thể. HSAN được phân loại thành 4 nhóm khác nhau tùy theo độ tuổi, triệu chứng và các kiểu di truyền.

5. Hội chứng Holmes-Adie (HAS)

HAS chủ yếu ảnh hưởng tới các dây thần kinh kiểm soát các cơ của mắt. Do đó nó có thể gây ra các vấn đề về thị lực. Một đồng tử có thể sẽ lớn hơn đồng tử kia và nó sẽ từ từ co lại khi tiếp xúc với ánh sáng mạnh. Thường thì HAS liên quan tới cả 2 mắt.

HAS có thể xảy ra do bị nhiễm virus gây viêm và khiến tế bào thần kinh bị tổn thương. Mất phản xạ gân sâu là vĩnh viễn nhưng HAS không được coi là nguy hiểm tới tính mạng. Thuốc nhỏ mắt và kính có thể giúp điều chỉnh những khó khăn về thị lực.

6. Các loại khác

Các loại rối loạn thần kinh thực vật khác có thể là hệ quả của bệnh tật hay tổn thương cơ thể. Bệnh rối loạn thần kinh thực vật đề cập tới tổn thương dây thần kinh do một số loại thuốc, chấn thương hay bệnh tật. Một số bệnh gây ra chứng rối loạn thần kinh này bao gồm:

• Huyết áp cao không kiểm soát được
• Uống nhiều rượu trong thời gian dài
• Bệnh tiểu đường
• Rối loạn tự miễn dịch

Bệnh Parkinson có thể gây hạ huyết áp thế đứng hoặc các triệu chứng khác của tổn thương hệ thống thần kinh thực vật. Điều này có thể gây ra những khuyết tật đáng kể ở những người mắc phải căn bệnh này.

Dấu hiệu nhận biết rối loạn thần kinh thực vật

Các triệu chứng của rối loạn thần kinh thực vật phụ thuộc vào chức năng nào của cơ thể bị ảnh hưởng. Cụ thể như sau:

1. Nhịp tim và huyết áp

Tổn thương các dây thần kinh kiểm soát nhịp tim và huyết áp có thể làm cho các dây thần kinh này phản ứng chậm hơn với sự thay đổi vị trí của cơ thể, hoạt động thể chất, căng thẳng, giấc ngủ và cách thở.

Người bệnh có thể cảm thấy choáng váng hoặc ngất xỉu khi đứng lên từ tư thế ngồi hoặc nằm, hay khi thực hiện một hoạt động thể chất. Bạn có thể bị nhịp tim nhanh hoặc nhịp tim đột ngột tăng/ chậm lại. Ngoài ra bạn cũng có thể cảm thấy đau ngực khi tim không được cung cấp đủ oxy.

2. Hệ thống tiêu hóa

Tổn thương các dây thần kinh của hệ thống tiêu hóa có thể gây ra các triệu chứng như:

• Chướng bụng, đầy hơi và buồn nôn
• Táo bón
• Tiêu chảy, nhất là vào ban đêm
• Tiêu chảy xen kẽ với táo bón
• Gặp vấn đề nuốt
• Không kiểm soát phân

Rối loạn thần kinh thực vật còn tiềm ẩn nguy cơ gây ra chứng rối loạn dạ dày. Đây là một chứng rối loạn làm chậm hoặc ngừng sự di chuyển của thức ăn từ dạ dày tới ruột non. Chứng rối loạn dạ dày có thể khiến cơ thể không hấp thu được glucozơ và dùng insulin đúng cách. Những vấn đề này sẽ khiến bạn khó kiểm soát lượng đường trong máu.

3. Bàng quang

Tổn thương các dây thần kinh của bàng quang có thể khiến bạn khó nhận ra khi nào mình cần đi tiểu và khi nào bàng quang rỗng. Tổn thương này khiến bạn phải nhịn tiểu quá lâu và rất dễ dẫn tới nhiễm trùng bàng quang. Bạn cũng có thể bị rò rỉ nước tiểu hoặc không thể giữ được nước tiểu (són tiểu).

4. Cơ quan sinh dục

Ở nam giới, tổn thương dây thần kinh trong cơ quan sinh dục có thể khiến cho dương vật không cương cứng được khi muốn quan hệ tình dục. Tình trạng này còn được gọi là rối loạn cương dương. Ngoài ra nam giới cũng có thể gặp vấn đề với xuất tinh.

Ở nữ giới, tổn thương dây thần kinh ở cơ quan sinh dục có thể khiến âm đạo khô. Một người phụ nữ cũng có thể có ít cảm giác xung quanh âm đạo và rất khó đạt cực khoái khi quan hệ tình dục.

5. Tuyến mồ hôi

Tổn thương các dây thần kinh kiểm soát tuyến mồ hôi có thể khiến cho bạn bị đổ mồ hôi nhiều vào ban đêm hay trong khi ăn. Các tuyến mồ hôi có thể hoàn toàn không hoạt động. Hoặc một số bộ phận trên cơ thể bị đổ mồ hôi trong khi các bộ phận khác lại khô. Nếu tuyến mồ hôi hoạt động bất thường thì có thể bạn sẽ không kiểm soát được nhiệt độ.

6. Mắt

Tổn thương các dây thần kinh ở mắt có thể khiến mắt bạn giảm khả năng phản ứng nhanh với những thay đổi về ánh sáng và bóng tối. Đôi mắt của bạn thường sẽ mất nhiều thời gian hơn để điều chỉnh khi bạn bước xuống phòng tối. Bạn cũng có thể gặp khó khăn khi nhìn thấy đèn của các xe khác khi lái xe vào ban đêm.

7. Khả năng cảm nhận các triệu chứng hạ đường huyết

Rối loạn thần kinh thực vật có thể khiến người bệnh không thể nhận biết được triệu chứng hạ đường huyết. Thông thường, các triệu chứng ban đầu của hạ đường huyết có thể là chóng mặt, đói, cáu kỉnh, cảm thấy bối rối hoặc lo lắng.

Nếu tổn thương dây thần kinh khiến bạn không cảm nhận được những triệu chứng này thì bạn có thể không thực hiện việc điều trị hạ đường huyết kịp thời. Điều này có thể dẫn tới hạ đường huyết nghiêm trọng, khiến bạn bất tỉnh.

Tìm hiểu thêm: Rối loạn chức năng kiểm soát cảm xúc gây ra nhiều hệ lụy xấu

Nguyên nhân gây rối loạn thần kinh thực vật

Rối loạn thần kinh thực vật thường liên quan đến nhiều nguyên nhân khác nhau. Có thể là tình trạng sức khỏe, tác dụng phụ của phương pháp điều trị các bệnh lý khác, thường gặp nhất là ung thư. Các nguyên nhân phổ biến của bệnh rối loạn thần kinh thực vật bao gồm:

• Bệnh tiểu đường kiểm soát kém là nguyên nhân rất phổ biến. Bởi sự tiến triển của bệnh tiểu đường có thể gây ra tổn thương dây thần kinh khắp cơ thể.
• Sự tích tụ protein bất thường trong các cơ quan, còn được gọi là chứng amyloidosis. Tình trạng này có thể ảnh hưởng tới cả các cơ quan và hệ thần kinh.
• Các bệnh tự miễn dịch, trong đó hệ thống miễn dịch sẽ tấn công và làm tổn thương các bộ phận của cơ thể, bao gồm cả các dây thần kinh. Ví dụ như viêm khớp dạng thấp, bệnh celiac, lupus ban đỏ hệ thống, hội chứng sjogren. Hội chứng Guillain-Barre là một trong những bệnh tự miễn dịch xảy ra nhanh chóng và có khả năng gây nhiều ảnh hưởng đến hệ thần kinh thực vật.
• Một cuộc tấn công bất thường của hệ thống miễn dịch do một số bệnh ung thư (hội chứng paraneoplastic) cũng có thể là nguyên nhân của rối loạn chức năng tự chủ.
• Tác dụng phụ của một số loại thuốc, đặc biệt là thuốc điều trị ung thư (hóa trị liệu) cũng được cho là nguyên nhân khá phổ biến.
• Một số rối loạn di truyền cũng có thể gây ra rối loạn chức năng tự chủ.
• Một số virus và vi khuẩn, chẳng hạn như HIV hay những virus gây ngộ độc thịt và bệnh Lyme.
• Rối loạn chuyển hóa porphyrin và suy giáp cũng có thể làm tăng nguy cơ mắc bệnh rối loạn chức năng tự chủ.

Chẩn đoán rối loạn thần kinh thực vật

Để chẩn đoán bệnh rối loạn thần kinh thực vật, bác sĩ thường căn cứ vào triệu chứng và yếu tố nguy cơ. Trường hợp bạn mắc các bệnh lý làm gia tăng nguy cơ mắc rối loạn thần kinh thực vật, chẳng hạn như tiểu đường và có các triệu chứng của bệnh này thì bác sĩ sẽ khám sức khỏe và khai thác về các triệu chứng.

Trường hợp bạn đang điều trị ung thư bằng một số loại thuốc được biết là có khả năng gây tổn thương thần kinh thì bác sĩ sẽ tiến hành kiểm tra các dấu hiệu của bệnh thần kinh.

Trường hợp bạn có các triệu chứng của bệnh rối loạn thần kinh thực vật nhưng lại không phát hiện các yếu tố nguy cơ thì việc chẩn đoán thường gặp nhiều khó khăn hơn. Ngoài việc xem xét tiền sử bệnh, thảo luận về triệu chứng và khám sức khỏe thì bác sĩ có thể đề nghị các xét nghiệm sau:

• Kiểm tra soma và thần kinh tiêu chuẩn
• Kiểm tra tim mạch tự động
• Phân tích sự thay đổi tín hiệu tim mạch
• Đánh giá chức năng baroreceptor bằng cách kiểm tra độ nhạy Baroreflex
• Phương pháp Oxford
• Kỹ thuật trình tự và kỹ thuật quang phổ
• Kiểm tra chức năng Sudomotor
• Kiểm tra mồ hôi điều tiết nhiệt
• Kiểm tra phản xạ trục Sudomotor định lượng
• Kiểm tra dấu ấn Silastic
• Xét nghiệm mồ hôi trực tiếp
• Định lượng phản xạ trục trực tiếp và gián tiếp
• Kiểm tra phản ứng da giao cảm
• Xét nghiệm phân tích nước tiểu và chức năng bàng quang
• Các xét nghiệm tiêu hóa

Hướng điều trị rối loạn thần kinh thực vật

Tùy thuộc vào từng trường hợp cụ thể mà bác sĩ sẽ đưa ra phác đồ điều trị phù hợp cho từng bệnh nhân. Điều trị bệnh rối loạn thần kinh thực vật có thể bao gồm:

1. Điều trị các vấn đề sức khỏe liên quan

Như đã đề cập, bệnh rối loạn chức năng tự chủ có thể liên quan tới nhiều vấn đề sức khỏe khác nhau. Do đó, mục tiêu đầu tiên của việc điều trị là cần kiểm soát các bệnh lý hoặc các tình trạng sức khỏe gây tổn thương dây thần kinh.

Trường hợp nguyên nhân cơ bản là bệnh tiểu đường thì người bệnh cần chú ý kiểm soát lượng đường trong máu. Điều này sẽ giúp ngăn ngừa bệnh rối loạn thần kinh thực vật tiến triển.

Trên thực tế, tùy thuộc vào từng bệnh lý liên quan mà bác sĩ sẽ chẩn đoán và xây dựng phác đồ điều trị phù hợp. Phác đồ có thể bao gồm dùng thuốc, kết hợp với các phương pháp y tế khác và chăm sóc tại nhà.

Vấn đề của người bệnh là cần tuân thủ phác đồ điều trị từ bác sĩ. Trường hợp nhận thấy các bất thường hay phác đồ không đáp ứng thì cần báo ngay với bác sĩ để sớm có sự điều chỉnh cho phù hợp.

2. Kiểm soát triệu chứng rối loạn thần kinh thực vật

Mục tiêu chính của việc điều trị rối loạn thần kinh thực vật là kiểm soát và cải thiện các triệu chứng. Trên thực tế, nhiều phương pháp điều trị có thể giúp làm giảm các triệu chứng của bệnh. Điều trị triệu chứng thường sẽ dựa trên vấn đề tổn thương thần kinh gây ảnh hưởng nhiều nhất đến phần nào của cơ thể bạn.

• Kiểm soát triệu chứng tiêu hóa: Trước hết người bệnh được khuyến cáo là cần điều chỉnh chế độ ăn uống, nên tăng cường chất xơ và chất lỏng trong chế độ ăn. Có thể sử dụng thuốc metoclopramide (Reglan), thuốc nhuận tràng không kê đơn hoặc kháng sinh điều trị tiêu chảy.
• Kiểm soát triệu chứng tiết niệu: Nên tuân theo lịch trình về thời điểm uống nước và đi tiểu. Ngoài ra có thể dùng thuốc để kiểm soát triệu chứng bàng quang hoặc hỗ trợ tiết niệu bằng cách thông tiểu.
• Kiểm soát rối loạn chức năng tình dục: Nam giới có thể sử dụng các loại thuốc cường dương như vardenafil (Levitra, Staxyn), tadalafil (Cialis), sildenafil (Viagra) và avanafil (Stendra). Ngoài ra có thể sử dụng thiết bị bơm chân không cho dương vật. Đối với phụ nữ, bác sĩ thường khuyên dùng chất bôi trơn âm đạo hoặc sử dụng Flibanserin (Addyi) cho phụ nữ tiền mãn kinh có ham muốn tình dục thấp.
• Kiểm soát nhịp tim và các triệu chứng huyết áp: Bác sĩ thường khuyến cáo thêm muối và chất lỏng vào chế độ ăn (không dùng cho bệnh nhân suy tim). Ngoài ra có thể sử dụng Fludrocortisone giúp giữ muối và điều hòa huyết áp. Hoặc dùng Midodrine (Orvaten), droxidopa (Northera) và Pyridostigmine (Mestinon). Thuốc chẹn beta cũng có thể hữu ích trong việc điều chỉnh nhịp tim.
• Kiểm soát tình trạng đổ mồ hôi: Bác sĩ có thể kê đơn các thuốc làm giảm tiết mồ hôi, chẳng hạn như Glycopyrrolate trong các trường hợp bị đổ mồ hôi quá nhiều. Tuy nhiên Glycopyrrolate có thể gây khô miệng, mờ mắt, tiêu chảy, nhức đầu, thay đổi nhịp tim, buồn ngủ,…

3. Các biện pháp chăm sóc tại nhà

Các chuyên gia khuyên rằng, bên cạnh việc điều trị y tế thì những người mắc chứng rối loạn thần kinh thực vật nên thực hiện tốt các biện pháp chăm sóc tại nhà. Bao gồm:

• Tránh sử dụng các chất kích thích như rượu bia, thuốc lá, cà phê, trà đặc,…
• Kiểm soát tốt căng thẳng, luôn giữ cho tinh thần được vui vẻ, tích cực và thoải mái.
• Tuyệt đối không làm việc quá sức, biết cân bằng giữa công việc và nghỉ ngơi.
• Chú ý chăm sóc tốt cho chất lượng giấc ngủ. Nên đi ngủ sớm trước 23 giờ và đảm bảo ngủ đủ 7 – 8 giờ mỗi đêm.
• Dành thời gian tối thiểu 30 – 45 phút mỗi ngày cho hoạt động thể chất để nâng cao sức khỏe thể chất và tinh thần.
• Chú ý đến việc điều chỉnh tư thế. Khi đang ở tư thế ngồi thì cần đứng lên từ từ để giảm chóng mặt. Trước khi đứng dậy có thể nắm tay hoặc co chân khoảng vài giây để tăng lưu lượng máu.
• Có thể thực hiện một số mẹo thư giãn như liệu pháp mùi hương, massage, tập hít thở sâu, ngồi thiền,…
• Điều chỉnh chế độ ăn uống, nên ăn nhiều bữa nhỏ để hạn chế các vấn đề tiêu hóa. Ưu tiên các thực phẩm giàu chất xơ và ít chất béo để cải thiện hoạt động tiêu hóa.
• Bạn nên nâng cao đầu giường lên khoảng 10cm trong trường hợp bị huyết áp thấp. Có thể sử dụng thanh đỡ đặt ở phía dưới chân đầu giường.
• Nên nhận sự giúp đỡ từ gia đình và bạn bè. Bạn có thể chia sẻ những vấn đề của mình với người thân để được động viên.

Rối loạn thần kinh thực vật khiến cho nhiều chức năng tự chủ của cơ thể bị ảnh hưởng nghiêm trọng. Cần sớm kiểm soát để tránh các phiền toái và rắc rối khiến chất lượng cuộc sống suy giảm. Tốt nhất nên chủ động thăm khám bác sĩ để được chẩn đoán và hướng dẫn điều trị đúng cách.

Tham khảo thêm:

• Bạn Biết Gì Về Hội Chứng Rối Loạn Hành Vi Giấc Ngủ REM?
• Hội chứng sợ kết hôn (Gamophobia) là gì? Cách vượt qua nỗi sợ
• Rối loạn điều chỉnh là gì? Nguyên nhân, triệu chứng và điều trị