Trầm Cảm Ở Trẻ Em: Dấu Hiệu Nhận Biết Sớm Và Chữa Trị

Trầm cảm ở trẻ em đang trở thành vấn đề lớn khi tỷ lệ mắc bệnh ngày càng gia tăng. Tương tự như người trưởng thành, trẻ cũng sẽ phải đối mặt với những hậu quả nặng nề nếu không được thăm khám và điều trị kịp thời.

Trầm cảm ở trẻ em là bệnh gì? Thực trạng hiện nay

Trầm cảm ở trẻ em là một dạng rối loạn cảm xúc phổ biến với đặc điểm chính là sự giảm thấp của khí sắc (cảm xúc) trong thời gian ít nhất 6 tháng. Người mắc chứng bệnh này luôn buồn bã, bi quan, chán nản không rõ nguyên do và không thể kiểm soát cảm xúc của chính mình. Trước đây, bệnh ảnh hưởng chủ yếu đến người trưởng thành nhưng trong những năm trở lại đây, tỷ lệ trẻ em và thanh thiếu niên bị trầm cảm tăng lên đáng kể.

Theo Quỹ Nhi đồng Liên Hợp Quốc (UNICEF), trung bình mỗi năm có khoảng 3000 trẻ vị thành niên tử vong do hành vi tự sát và nguyên nhân chính sâu xa là do trầm cảm, rối loạn lo âu cùng với các rối loạn tâm thần khác.

Hiện tại, chưa có thống kê chính xác về số trẻ em phải đối mặt với bệnh trầm cảm ở nước ta. Tuy nhiên, các khảo sát được thực hiện với trẻ đến các bệnh viện, phòng khám tâm thần cho thấy, khoảng 11 – 69% trẻ bị rối loạn lo âu có dấu hiệu trầm cảm và khoảng 15 – 75% trẻ trầm cảm có dấu hiệu rối loạn lo âu. Kết quả của khảo sát này cho thấy, trầm cảm ở trẻ em gia tăng nguy cơ mắc các rối loạn tâm thần khác và gây ra những ảnh hưởng sâu sắc đến sức khỏe thể chất, tâm thần và cuộc sống của trẻ.

Trong vài năm trở lại đây, hiểu biết của cộng đồng về bệnh trầm cảm đã có nhiều cải thiện so với trước đây. Do đó, trẻ mắc chứng bệnh này sẽ có nhiều cơ hội được thăm khám và điều trị sớm. Mặc dù vậy, do căn nguyên có nhiều điểm chưa rõ nên quá trình điều trị bệnh còn tồn đọng khó khăn và hạn chế – nhất là với trẻ em và thanh thiếu niên.

Dấu hiệu nhận biết trầm cảm ở trẻ em

Trầm cảm ở trẻ em có biểu hiện tương tự như trầm cảm ở người trưởng thành. Bệnh thường tiến triển chậm và khởi phát từ từ nên khó phát hiện trong giai đoạn đầu. Ngoài ra, nhiều người nhầm tưởng các triệu chứng này là dấu hiệu của khủng hoảng tâm lý khi trẻ bước vào giai đoạn dậy thì.

Trầm cảm là trạng thái khí sắc giảm thấp đi kèm với tư duy và hành vi bị ức chế. Các triệu chứng thường có xu hướng nặng dần theo thời gian nếu không được điều trị và gây ra nhiều ảnh hưởng đối với chất lượng cuộc sống. Để trẻ được thăm khám và điều trị kịp thời, gia đình cần nhận biết sớm các dấu hiệu trầm cảm ở trẻ em.

Trẻ bị trầm cảm thường có những biểu hiện sau:

• Khí sắc trầm buồn là biểu hiện điển hình của bệnh lý này. Khác với sự buồn bã thông thường, trẻ bị bệnh trầm cảm thường u buồn dai dẳng và mức độ sâu sắc dần theo thời gian.
• Tâm trạng buồn bã thể hiện rõ qua biểu cảm khuôn mặt, lời nói và hành vi.
• Tâm lý trẻ trở nên nhạy cảm, dễ khóc lóc và đôi khi nổi nóng, cáu kỉnh một cách bất thường.
• Có cảm giác tuyệt vọng, bi quan và không nhận thấy bất cứ điều gì vui vẻ trong cuộc sống.
• Trẻ có xu hướng sống tách biệt, cô lập bản thân và ít giao tiếp với mọi người.
• Có thể mệt mỏi, uể oải, giảm năng lượng, hầu như không tham gia các hoạt động thể chất, vui chơi lành mạnh và giảm hứng thú với mọi thứ – kể cả những sở thích trước đây.
• Khó tập trung, học tập kém, tư duy chậm chạp thể hiện qua các dấu hiệu như trả lời câu hỏi chậm do mất nhiều thời gian suy nghĩ, lời nói rời rạc, giảm sự nhạy bén, linh hoạt,…
• Khó đưa ra các quyết định và thường phải có sự hỗ trợ của gia đình.
• Một số trẻ phàn nàn về các cơn đau như đau đầu, đau bụng, đau ở vùng ngực,… nhưng tất cả đều không thuyên giảm khi sử dụng thuốc.
• Trẻ luôn đánh giá thấp bản thân, giảm lòng tự trọng, tự ti và có thể cho rằng bản thân đã phạm phải tội lỗi nghiêm trọng.
• Một số trẻ dành nhiều thời gian để nằm ngủ hoặc ngồi im lìm suy nghĩ về những sự việc đã xảy ra. Tuy nhiên, trẻ không nhìn nhận mọi thứ khách quan và có xu hướng đánh giá sự việc theo chiều hướng tiêu cực, cho rằng bản thân là nguyên nhân dẫn đến kết quả tồi tệ nhất.
• Một số trường hợp xuất hiện ảo giác, ảo thanh và hoang tưởng với nội dung đa dạng, trong đó thường gặp nhất là những lời tự buộc tội hoặc ảo thanh với nội dung là lời nói chỉ trích, bình phẩm và chê trách bản thân.
• Đi kèm với các triệu chứng thể chất như mất ngủ, ngủ chập chờn hoặc ngủ quá nhiều, chán ăn, thay đổi sở thích ăn uống hoặc ăn uống quá mức, rối loạn kinh nguyệt, rối loạn tiêu hóa, đổ mồ hôi trộm, tăng nhịp tim, đau đầu,…

Trong giai đoạn mới khởi phát, trẻ có thể gặp phải các biểu hiện nhẹ hơn. Tuy nhiên, luôn có sự hiện diện của khí sắc trầm buồn kéo dài và cơ thể giảm năng lượng, uể oải. Nếu không được thăm khám và điều trị sớm, các triệu chứng sẽ nghiêm trọng dần theo thời gian. Đặc biệt, những trường hợp có biểu hiện loạn thần (hoang tưởng, ảo thanh, ảo giác,…) sẽ đối mặt với nguy cơ tự sát cao.

Nguyên nhân gây ra bệnh trầm cảm ở trẻ em

Trầm cảm là bệnh tâm thần phổ biến nhất hiện nay. Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) đã xếp bệnh lý này đứng thứ 2 chỉ sau tim mạch về mức độ ảnh hưởng đối với sức khỏe và chất lượng cuộc sống của con người. Điều này cho thấy những ảnh hưởng nghiêm trọng của chứng trầm cảm và hàng loạt các hệ lụy, biến chứng bệnh nhân phải đối mặt.

Hiện tại, nguyên nhân gây bệnh trầm cảm vẫn chưa được xác định. Tuy nhiên, các chuyên gia đã tìm thấy một số yếu tố có tham gia vào cơ chế bệnh sinh:

1. Di truyền

Hầu hết các rối loạn tâm thần đều có khả năng di truyền, bao gồm cả trầm cảm. Theo nghiên cứu của các nhà khoa học ở Mỹ, khoảng 40% trẻ bị trầm cảm có liên quan đến gen di truyền. Khi nghiên cứu sâu hơn, các chuyên gia nhận thấy nguy cơ mắc chứng bệnh này tăng lên khoảng 3 lần nếu gia đình có người bị trầm cảm.

Mặc dù chưa tìm ra cơ chế, nguyên lý di truyền nhưng các chuyên gia đều ủng hộ giả thuyết DNA quy định cấu trúc và hoạt động của não bộ. Khi mang gen gây bệnh, não bộ sẽ có nhiều điểm bất thường và điều này ảnh hưởng đến nồng độ các chất dẫn truyền thần kinh. Kết quả là khiến khí sắc giảm thấp xuống mức giới hạn và kéo dài dai dẳng trong ít nhất 6 tháng.

2. Yếu tố môi trường

Môi trường là yếu tố ảnh hưởng đến tâm lý, tính cách và cách nhìn nhận của trẻ. Nếu sống trong gia đình có người bị trầm cảm (dù có cùng huyết thống hay không), nguy cơ mắc bệnh cũng sẽ tăng lên đáng kể. Bởi trong quá trình phát triển, trẻ dễ bị ảnh hưởng bởi lời nói, thái độ, cách ứng xử và suy nghĩ của những người xung quanh.

Đã có nhiều nghiên cứu được thực hiện về những ảnh hưởng khi sống chung với người bị trầm cảm. Các nghiên cứu này đều cho thấy, trẻ bị ảnh hưởng rất nhiều từ cảm xúc, hành vi, thái độ và đặc điểm tính cách nếu được sinh ra và nuôi dưỡng bởi những người bị trầm cảm. Thậm chí một số chuyên gia còn tìm thấy các bằng chứng rõ rệt về ảnh hưởng của trầm cảm khi mang thai đến hành vi và sự phát triển của thai nhi.

3. Áp lực học tập

Áp lực học tập là một trong những yếu tố gây ra bệnh trầm cảm ở trẻ em. Hiện nay, không khó để đọc được các bài báo với nội dung các em học sinh bị stress, rối loạn lo âu, trầm cảm do áp lực từ việc học tập.

Đối mặt với chương trình học quá tải, các em phải dành nhiều thời gian để học thêm, làm bài tập và chuẩn bị bài mới. Ngoài ra, yêu cầu của xã hội ngày càng cao khiến nhiều gia đình ép buộc con cái siêng năng học tập và đạt thành tích cao. Kỳ vọng từ gia đình và áp lực từ thầy cô giáo khiến tinh thần của các em bị ức chế trong một thời gian dài dẫn đến một loạt các vấn đề về tâm lý.

Ngoài ra, áp lực học tập cũng bắt nguồn từ việc so sánh thành tích và có thái độ chê bai, chỉ trích những học sinh có thành tích kém. Điều này khiến không ít trẻ phải học tập liên tục để khẳng định mình và thoát khỏi tình trạng bị tẩy chay. Nếu gia đình không có biện pháp can thiệp sớm, trẻ sẽ không tránh khỏi nguy cơ bị trầm cảm và các rối loạn tâm thần khác.

4. Tổn thương tâm lý do các sự kiện sang chấn

Các sự kiện sang chấn gây ra tổn thương nhất định về mặt tinh thần. Ở trẻ em và trẻ vị thành niên, tâm lý thường không ổn định và nhạy cảm nên mức độ tổn thương thường nặng nề hơn so với người lớn. Hơn nữa, đa phần trẻ đều không có kinh nghiệm sống dày dạn nên khó có thể tự mình vượt qua nỗi đau.

Các sự kiện sang chấn chính là yếu tố làm khởi phát các triệu chứng trầm cảm ở trẻ em – nhất là với những trẻ bị stress kéo dài do áp lực học tập, mâu thuẫn với gia đình, bạn bè,… Trẻ nhỏ thường phải đối mặt với các sự kiện sang chấn như mất người thân, bản thân bị chẩn đoán mắc bệnh nan y, tai nạn nghiêm trọng, thất bại trong học tập, bị lừa dối tình cảm, lạm dụng tình dục, gia đình tan vỡ,…

5. Một số yếu tố khác

Trầm cảm ở trẻ em cũng có thể xảy ra do một số yếu tố khác như:

• Trẻ có tính cách yếu đuối, sống phụ thuộc vào gia đình, nhút nhát, tự ti, hay khóc lóc,…
• Trẻ bị bạo lực học đường
• Mất cân bằng các chất dẫn truyền thần kinh trong não bộ (nguyên nhân chưa rõ nhưng thường có liên quan đến di truyền, stress, sang chấn và tổn thương thực thể ở não bộ)
• Gia đình thiếu sự quan tâm, chia sẻ hoặc giáo dục quá hà khắc cũng làm gia tăng nguy cơ trầm cảm ở trẻ nhỏ
• Nội tiết tố thay đổi đột ngột trong quá trình dậy thì

Những hệ lụy của bệnh trầm cảm ở trẻ em

Trầm cảm là một dạng rối loạn tâm thần có ảnh hưởng nghiêm trọng đến sức khỏe và chất lượng cuộc sống. Ở trẻ em, bệnh lý này gây ra những ảnh hưởng sâu sắc hơn người lớn vì cả thể chất và tinh thần của trẻ đều chưa phát triển hoàn chỉnh.

Hơn nữa, trẻ có thể không nhận thức được những bất thường về cảm xúc, hành vi của bản thân. Bên cạnh đó, vì thời điểm khởi phát bệnh thường rơi vào giai đoạn dậy thì nên không ít người nhầm lẫn các biểu hiện trầm cảm với sự nổi loạn, khủng hoảng tâm lý. Những yếu tố này khiến cho trẻ không được thăm khám và tiếp cận với các biện pháp chăm sóc sức khỏe kịp thời.

So với người lớn, trẻ nhỏ thiếu các kỹ năng xã hội và kinh nghiệm sống còn non nớt nên không biết cách giải tỏa cảm xúc một cách lành mạnh. Ngoài ra, những hiểu biết hạn chế của gia đình cũng khiến cho trẻ phải đối mặt với trầm cảm trong thời gian dài và nhiều khả năng trẻ sẽ có hành vi tự hủy hoại, tự sát để giải thoát bản thân.

Trầm cảm thường tiến triển chậm và từ từ. Do đó, những hậu quả của bệnh lý này cũng sẽ không xuất hiện rõ rệt. Ban đầu, trẻ sẽ phải đối mặt với tình trạng thành tích học tập kém, cơ thể suy nhược, chậm phát triển,… Sự đau khổ và buồn bã quá mức có thể khiến trẻ tìm đến rượu bia, thuốc lá và chất kích thích để quên đi phiền muộn. Tuy nhiên, các thói quen thiếu lành mạnh này lại khiến cho tình trạng lo lắng, buồn bã gia tăng về mức độ.

Ngoài ra, một số trẻ bị trầm cảm có thể hình thành quan niệm lệch lạc về tình dục và có các hành vi tình dục sớm hơn 18 tuổi. Hậu quả nặng nề nhất của bệnh lý này là tự sát và các hành vi tự hủy hoại. Bên cạnh đó, tình trạng phát hiện bệnh muộn cũng khiến cho trẻ mất hẳn các chức năng tâm lý xã hội và sống phụ thuộc hoàn toàn vào gia đình.

Chẩn đoán trầm cảm ở trẻ em

Trầm cảm ở trẻ em có biểu hiện không điển hình như trầm cảm ở người trưởng thành. Hơn nữa, sự nhạy cảm sẵn có của tâm lý cũng khiến trẻ có những hành vi bốc đồng và chống đối. Điều này gây ra không ít khó khăn trong quá trình chẩn đoán và xác định mức độ bệnh.

Tương tự như trầm cảm ở người trưởng thành, trầm cảm ở trẻ em sẽ được chẩn đoán thông qua các kỹ thuật sau:

• Khai thác triệu chứng lâm sàng
• Sàng lọc các yếu tố nguy cơ (tiền sử gia đình, cá nhân, trải qua sự kiện sang chấn, sống gia đình không trọn vẹn,…)
• Thực hiện thêm một số xét nghiệm cận lâm sàng để phân biệt với các bệnh lý thực thể, hội chứng nghiện và các rối loạn tâm thần khác.

Các phương pháp điều trị bệnh trầm cảm ở trẻ em

Hiện nay, phương pháp chính trong điều trị bệnh trầm cảm là liệu pháp hóa dược và can thiệp trị liệu tâm lý. Ở trẻ em, trị liệu tâm lý là phương pháp được ưu tiên do sử dụng thuốc có thể gia tăng ý nghĩ và hành vi tự sát (nguy cơ cao hơn rất nhiều so với người trưởng thành).

Ngoài ra, ở từng trường hợp cụ thể, bác sĩ cũng sẽ chỉ định một số phương pháp điều trị khác. Quá trình điều trị trầm cảm thường mất khá nhiều thời gian và cần điều trị duy trì để ngăn ngừa tái phát. Do đó, gia đình cần phải phối hợp chặt chẽ với bác sĩ để giúp trẻ vượt qua bệnh lý này và tìm lại sự cân bằng về mặt tinh thần.

Các phương pháp điều trị bệnh trầm cảm ở trẻ em:

1. Trị liệu tâm lý

Trị liệu tâm lý là phương pháp chính đối với bệnh trầm cảm ở trẻ em. Phương pháp này được thực hiện bằng hình thức giao tiếp thông qua ngôn ngữ hoặc phi ngôn ngữ nhằm tác động đến tâm lý của người bệnh. Trị liệu tâm lý bao gồm nhiều phương pháp khác nhau và bác sĩ sẽ đánh giá tình trạng sức khỏe, độ tuổi, đặc điểm tính cách của từng bệnh nhân để lựa chọn hướng tiếp cận phù hợp.

Trị liệu tâm lý mang lại hiệu quả rõ rệt trong điều trị trầm cảm và các rối loạn tâm thần. Liệu pháp này giúp trẻ bị trầm cảm giải tỏa tâm trạng, biết cách chế ngự sự buồn bã, bi quan và nâng cao cảm xúc. Sau đó, bác sĩ sẽ giúp trẻ thay đổi quan niệm, suy nghĩ lệch lạc để hình thành cảm xúc và hành vi tích cực hơn.

Nhìn chung, cách tiếp cận của liệu pháp tâm lý đối với bệnh nhân trầm cảm khá đa dạng phụ thuộc vào nguyên nhân gây bệnh. Ngoài việc cải thiện triệu chứng, liệu pháp này cũng sẽ giúp trẻ có thêm kỹ năng mềm để phục vụ cho cuộc sống và biết cách giải tỏa căng thẳng một cách lành mạnh hơn.

Bên cạnh trị liệu cá nhân, trẻ cũng có thể được trị liệu gia đình và trị liệu theo nhóm cùng với các bệnh nhân trầm cảm. Mục đích là giúp gia đình hiểu hơn tâm lý của con và có cách ứng xử phù hợp để tránh gây tổn thương trẻ. Bên cạnh đó, việc trị liệu theo nhóm sẽ giúp trẻ nâng cao lòng tự trọng, thoải mái chia sẻ cảm xúc của chính mình và có thêm kinh nghiệm để vượt qua trầm cảm.

2. Liệu pháp hóa dược

Liệu pháp hóa dược mang lại hiệu quả cao đối với bệnh trầm cảm. Tuy nhiên ở trẻ em và thanh thiếu niên, việc sử dụng thuốc có thể gia tăng nguy cơ tự sát trong thời gian đầu điều trị. Do đó, áp dụng liệu pháp hóa dược vào quá trình điều trị trầm cảm ở trẻ em còn nhiều tranh cãi. Để hạn chế tối đa tác dụng phụ, bác sĩ sẽ đánh giá cụ thể trước khi chỉ định thuốc và trẻ phải được theo dõi sát sao trong thời gian này.

Các loại thuốc được sử dụng để điều trị trầm cảm ở trẻ em:

• Thuốc ức chế tái hấp thu serotonin có chọn lọc (SSRIs)
• Thuốc ức chế tái hấp thu serotonin và norepinephrine (SNRIs)
• Thuốc chống trầm cảm 3 vòng
• Thuốc chống loạn thần (trong trường hợp có ảo giác, hoang tưởng, ảo thanh,…)
• Thuốc an thần

Sử dụng thuốc cho trẻ tiềm ẩn nhiều rủi ro và nguy cơ. Do đó, gia đình cần phải theo sát trẻ – đặc biệt là trong thời gian đầu điều trị. Ngoài ra, nên thận trọng trước tình trạng trẻ tỏ ra khỏe mạnh và cố ý che giấu các biểu hiện bệnh. Bởi đây là dấu hiệu thường thấy ở trẻ đang có kế hoạch tự sát và có xu hướng lừa dối gia đình để dễ dàng thực hiện kế hoạch.

3. Các phương pháp khác

Đa phần trẻ bị trầm cảm đều có đáp ứng tốt với liệu pháp hóa dược và trị liệu tâm lý. Bên cạnh đó, bác sĩ có thể chỉ định thêm một số phương pháp khác tùy vào mức độ đáp ứng với điều trị và tiến triển bệnh.

Các phương pháp điều trị khác được áp dụng cho trẻ bị trầm cảm:

• Liệu pháp sốc điện/ ECT (thường được áp dụng trong trường hợp trầm cảm nặng, kháng trị và trẻ đã có ý nghĩ, hành vi tự sát)
• Điều trị các vấn đề sức khỏe thể chất có liên quan
• Điều trị hội chứng nghiện (nếu có)
• Kỹ thuật thở dưỡng sinh, ngồi thiền
• Liệu pháp luyện tập thư giãn,…
• Âm nhạc trị liệu

Hướng dẫn cách chăm sóc trẻ bị trầm cảm

Trẻ bị trầm cảm sẽ gặp nhiều khó khăn trong sinh hoạt và học tập. Ngoài ra, những phiền toái do bệnh lý này cũng khiến trẻ dễ căng thẳng và có xu hướng lo lắng quá mức. Vì vậy trong quá trình điều trị, gia đình cần lên kế hoạch chăm sóc hợp lý để giảm nhẹ triệu chứng và cải thiện chất lượng cuộc sống cho con trẻ.

Cách chăm sóc trẻ bị trầm cảm gia đình nên nắm rõ:

• Theo sát quá trình điều trị, hỗ trợ trẻ sử dụng thuốc và phát hiện sớm các tác dụng ngoại ý.
• Xây dựng lối sống lành mạnh cho trẻ bằng cách lên kế hoạch ăn uống khoa học, khuyến khích trẻ vui chơi, tập thể thao, trò chuyện với gia đình và bạn bè. Ngoài ra, nên đảm bảo trẻ ngủ đúng giờ và đủ giấc.
• Hướng dẫn trẻ các biện pháp thư giãn như massage, tắm nước ấm, liệu pháp mùi hương, chơi với thú cưng, sử dụng một số loại trà thảo mộc,…
• Gia đình nên động viên và khích lệ để con trẻ có quyết tâm vượt qua bệnh tật. Tránh tình trạng trách mắng, chì chiết hoặc quan tâm một cách thái quá khiến trẻ cảm thấy bản thân vô dụng.
• Nhờ trẻ làm một số công việc đơn giản để tăng các hoạt động thể chất và nâng cao lòng tự trọng. Điều này có vai trò rất quan trọng trong quá trình phục hồi của bệnh trầm cảm.
• Khi trẻ quay trở lại với việc học, nên tạo cho trẻ môi trường học tập lành mạnh, không áp đặt và kỳ vọng quá lớn.
• Quan tâm, lắng nghe và chia sẻ những vấn đề trẻ đang phải đối mặt.

Trầm cảm ở trẻ em là vấn đề tâm lý nghiêm trọng, gây ra những hậu quả lâu dài đối với sức khỏe và chất lượng cuộc sống. Do đó, gia đình cần phát hiện sớm để con trẻ được thăm khám và điều trị kịp thời. Bên cạnh đó, nên khích lệ và hỗ trợ con trong quá trình điều trị để có thể quản lý bệnh thành công và giúp trẻ nhanh chóng lấy lại tinh thần ổn định.

Tham khảo thêm:

• Trầm Cảm Ở Học Sinh: Nguyên Nhân, Dấu Hiệu Và Chữa Trị
• Trầm Cảm Ở Tuổi Dậy Thì: Dấu Hiệu Nhận Biết Sớm Và Chữa Trị
• Mâu Thuẫn Trong Cách Ứng Xử Của Học Sinh THCS Với Bạn Cùng Lớp