Tự kỷ chức năng cao là gì? Có nguy hiểm không?
Tự kỷ chức năng cao (HFA) là thuật ngữ dùng để chỉ những người mắc chứng tự kỷ nhưng không có biểu hiện khuyết tật về trí tuệ. So với phần còn lại thì những người bị HFA vẫn có thể sống một cuộc sống đầy đủ và độc lập. Tuy nhiên sự can thiệp điều trị cũng như hỗ trợ trong công việc và cuộc sống là rất cần thiết.
Tự kỷ chức năng cao là gì?
Tự kỷ chức năng cao (High-Functioning Autism – HFA) là một phân loại tự kỷ, trong đó một người không có biểu hiện khuyết tật về trí tuệ nhưng có thể biểu hiện những khuyết điểm trong giao tiếp, nhận biết, thể hiện cảm xúc và tương tác xã hội.
HFA không có trong DSM-5 của Hiệp hội Tâm lý Hoa Kỳ hoặc ICD-10 của Tổ chức Y tế Thế giới. Bởi cả hai tiêu chuẩn chẩn đoán này đều không phân chia chứng tự kỷ dựa trên khả năng trí tuệ.
Tự kỷ chức năng cao được đặc trưng bởi các đặc điểm tương tự giống với hội chứng Asperger. Đặc điểm xác định được các nhà tâm lý học công nhận chính là sự chậm phát triển đáng kể của các kỹ năng nói và ngôn ngữ sớm, thường là trước 3 tuổi.
Những khác biệt hơn nữa về đặc điểm ở những người bị HFA so với những người mắc hội chứng Asperger bao gồm:
- Khả năng thị giác/ không gian tốt hơn
- Khả năng lý luận bằng lời nói kém hơn
- Vận động ít chệch hướng hơn
- Các sự cố hoạt động độc lập
- Tỷ lệ nam:nữ nhỏ hơn nhiều
- Không giỏi đồng cảm với người khác
- Sự tò mò và thích thú với nhiều thứ khác nhau
Rất nhiều người mắc chứng tự kỷ chức năng cao vẫn có những người bạn thân, những ông chủ thấu hiểu và quý mến, những người bạn đời lãng mạn. Các cuộc trò chuyện rõ ràng về sở thích cũng như chỗ ở thường được yêu cầu để các bên hoạt động tốt với nhau. Khi điều này được hoàn thành thì nhiều người bị HFA sẽ tìm thấy con đường của họ trong một thế giới khá hạnh phúc.
Dấu hiệu nhận biết tự kỷ chức năng cao
Chứng tự kỷ chức năng cao có thể biểu hiện theo nhiều cách khác nhau. Tuy nhiên có một số dấu hiệu và triệu chứng cần chú ý bao gồm:
– Nhạy cảm về cảm xúc:
Mặc dù thường hay bị bỏ qua nhưng nhạy cảm với cảm xúc là một vấn đề phổ biến đối với những người mắc hội chứng tự kỷ chức năng cao. Những cá nhân này vẫn có khả năng hoạt động trong cuộc sống hằng ngày nhưng lại phải vật lộn để kiểm soát cảm xúc của họ.
Ví dụ như việc trải nghiệm buổi sáng với một số sự cố có thể khiến bạn cáu kỉnh và khó tập trung trong suốt khoảng thời gian còn lại trong ngày. Ngoài ra, những người mắc chứng tự kỷ này cũng có thể có những phản ứng cảm xúc dữ dội bất thường so với phần còn lại của dân số.
– “Đóng chặt” vào các chủ đề hoặc ý tưởng cụ thể:
Người bệnh có thể liên tục thảo luận về các chủ đề giống nhau trong cuộc trò chuyện hoặc nghe lặp lại cùng một bài hát một cách ám ảnh hay đọc mọi bài báo viết về một chủ đề nhất định. Những sở thích này có thể trở nên tiêu cực nếu chúng chiếm lấy cuộc sống cá nhân hay can thiệp vào mối quan hệ của người bệnh với những người khác.
– Các vấn đề về giác quan:
Nhiều người mắc chứng tự kỷ bị rối loạn xử lý cảm giác. Điều này thường được gọi là quá tải cảm giác, xảy ra khá phổ biến ở những người mắc chứng tự kỷ chức năng cao.
Tiếng ồn, đám đông, ánh sáng rực rỡ, mùi, vị mạnh hay bị chạm vào có thể khiến cho người bị HFA cảm thấy không thể chịu đựng được. Điều này khiến cho việc đi đến nhà hàng, rạp chiếu phim hoặc trung tâm mua sắm trở nên khó khăn hơn. Ngay cả một cái ôm đơn giản hay đi tất cũng có thể là thách thức đối với những người có vấn đề về việc xử lý giác quan.
– Tận tụy quá mức với các thói quen:
Những người bị HFA thường dành phần nhiều thời gian cho các thói quen. Họ có thể gắn bó với những thói quen mà người khác xây dựng cho họ. Chẳng hạn như đọc sách chính xác 15 phút trước khi đi ngủ, đánh răng đúng 5 phút sau khi ăn,…
Bất cứ sự sai lệch nào so với thói quen có thể khiến cho người bệnh trở nên thất vọng. Người mắc chứng tự kỷ chức năng cao có thể dành ra một lượng thời gian lớn để thực hiện các công việc theo thói quen của họ. Điều này gây tổn hại đến việc tự chăm sóc bản thân, tập thể dục, ngủ nghỉ, làm việc và học tập.
– Lúng túng xã hội:
Những người bị HFA có thể sẽ gặp phải khó khăn trong việc nhận ra các tín hiệu xã hội và ngôn ngữ cơ thể. Những vấn đề phổ biến mà họ có thể gặp phải khi tương tác với người khác bao gồm:
- Hiểu những lời chào phù hợp
- Biết khi nào nên để người khác nói chuyện
- Điều chỉnh âm sắc cũng như âm lượng giọng nói của họ
Sự lúng túng trong giao tiếp xã hội có thể sẽ là một trở ngại rất đáng kể trong việc kết bạn, tìm kiếm việc làm cũng như hẹn hò. Điều này đặc biệt đúng với rất nhiều người mắc HFA.
– Phát triển các thói quen lặp đi lặp lại hoặc hạn chế:
Những thói quen lặp đi lặp lại cũng là một dấu hiệu khác ở những người mắc chứng HFA. Những thói quen này có thể ảnh hưởng tới khả năng giải quyết việc cần làm hoặc những gì người khác muốn họ làm.
Một loại thói quen lặp đi lặp lại có nhiều khả năng liên quan tới vận động. Cá nhân có thể phải buộc và cởi giày nhiều lần trước khi họ cảm thấy hài lòng rồi mới bắt đầu đi bộ hoặc ra khỏi nhà.
Ngoài ra, một số người bị HFA còn phát triển những thói quen hạn chế gây cản trở cuộc sống. Ví dụ như một cá nhân có thể từ chối mặc bất kỳ loại áo nào khác áo phông. Điều này có thể ảnh hưởng tới sức khỏe và tinh thần nếu họ đang sống ở một nơi có thời tiết lạnh.
– Không thích thay đổi:
Một dấu hiệu khác của chứng tự kỷ chức năng cao là rất không thích sự thay đổi. Một cá nhân có thể ăn cùng một bữa mỗi ngày cho bữa sáng. Đặc biệt họ có thể ăn cùng một số lượng, một món ăn ở cùng một địa điểm.
Bất cứ sự gián đoạn hay thay đổi nào trong thói quen đều có thể gây ra sự khó chịu bộc phát đối với họ. Ví dụ một loại đồ ăn thông thường đã hết và loại khác đã được mua thay thế có thể khiến người bị HFA bùng phát tức giận hoặc thất vọng.
– Tập trung vào bản thân:
Những người bị HFA có thể gặp khó khăn trong việc phát triển các mối quan hệ xã hội sâu sắc với người khác. Một phần của vấn đề này là do sự tập trung quá mức vào bản thân. Một người bị HFA thường dành quá nhiều thời gian để nói về bản thân họ, không cho phép người khác chia sẻ suy nghĩ. Điều này khiến cho việc tiếp tục một cuộc trò chuyện trở nên khó khăn.
Trong môi trường gia đình thì một người mắc chứng tự kỷ chức năng cao có thể chỉ nghĩ đến bản thân họ khi thực hiện các hoạt động. Ví dụ như họ có thể tự rót cho mình một ly đồ uống hoặc lấy một món ăn vặt mà không cần hỏi liệu người khác có muốn ăn uống gì hay không.
– Các vấn đề về chức năng điều hành:
Chức năng điều hành là thuật ngữ dùng để chỉ những kỹ năng mà một người sử dụng để tổ chức và lập kế hoạch cho cuộc sống của họ. Điều này bao gồm cả những việc như lập và bám sát lịch trình hoặc tuân theo thời gian biểu nhằm hoàn thành một dự án dài hạn.
Hầu hết những người bị tự kỷ chức năng cao đều gặp khó khăn với chức năng điều hành. Điều này có thể gây khó khăn cho việc quản lý gia đình hay đối phó với những thay đổi nhỏ trong lịch trình ở trường hoặc ở nơi làm việc.
– Lo lắng và trầm cảm:
Lo lắng, trầm cảm cùng với các rối loạn tâm trạng khác thường có xu hướng đi đôi với HFA. Những người bị HFA có nhiều khả năng được chẩn đoán mắc chứng rối loạn tâm trạng hơn so với những đối tượng bình thường khác.
Tuy nhiên chính xác nguyên nhân của nguy cơ cao này là do đâu thì vẫn chưa rõ ràng. Nó có thể là chứng tự kỷ chức năng cao gây rối loạn tâm trạng. Tuy nhiên nó cũng có thể là do sự từ chối của xã hội thường đi kèm với chứng HFA.
Nguyên nhân của chứng tự kỷ chức năng cao
Nguyên nhân gây ra chứng tự kỷ chức năng cao cho đến nay vẫn chưa được biết rõ. Mặc dù cơ sở sinh học của HFA vẫn ít được biết nhưng một số nghiên cứu đã tiết lộ những bất thường về cấu trúc ở bên trong các vùng não cụ thể.
Các khu vực được xác định trong vỏ não trung gian trước trán bao gồm, hạch hạnh nhân, khu vực con quay hồi chuyển fusiform, sulcus thái dương trên và vỏ não trước. Các bất thường khác đã được quan sát thấy ở nhân đuôi – được cho là có liên quan tới các hành vi hạn chế cũng như sự gia tăng đáng kể lượng chất xám vỏ não và sự kết nối không điển hình giữa các vùng não.
Có một niềm tin sai lầm rằng một số loại vắc xin chẳng hạn như vắc xin MMR (rubella, sởi, quai bị) có thể gây ra chứng tự kỷ chức năng cao. Điều này dựa trên một nghiên cứu được xuất bản bởi Andrew Wakefield nhưng đã được xác định là không chính xác và đã bị loại bỏ.
Tuy nhiên, kết quả của nghiên cứu này đã khiến cho một số bậc cha mẹ không cho em mình sử dụng các loại vắc xin đã được chứng minh lâm sàng là giúp ngăn ngừa bệnh có thể gây ra thiểu năng trí tuệ, thậm chí là tử vong.
Tự kỷ chức năng cao có nguy hiểm không?
Những người mắc chứng tự kỷ chức năng cao thường thông minh ở mức trung bình hoặc trên trung bình. Tuy nhiên họ có thể gặp nhiều khó khăn về giao tiếp và tương tác xã hội. Điều này sẽ gây ra nhiều cản trở cho cuộc sống thường ngày cũng như công việc của họ.
Các chuyên gia cho biết, tự kỷ chức năng cao là chứng bệnh không gây ra quá nhiều mối lo ngại và không quá nguy hiểm. Rất ít người bị HFA cần được giúp đỡ trong việc sử dụng nhà vệ sinh hoặc vệ sinh cơ bản. Tuy nhiên họ rất có thể vẫn sẽ cần được hỗ trợ nhiều trong các môi trường khác.
Một người bị HFA có các vấn đề về giác quan nghiêm trọng, lo lắng và kiên trì thực sự có thể sẽ gặp khó khăn hơn ở nơi làm việc so với một người kém thông minh hơn, ít lo lắng hơn và ít các vấn đề về giác quan hơn.
Hơn nữa, một cá nhân “hoạt động kém hơn” có thể dành phần lớn thời gian trong ngày của mình trong một môi trường được hỗ trợ. Ở nơi này, khả năng xảy ra các tương tác nguy hiểm gần như bằng không. Trong khi đó, người bị tự kỷ chức năng cao có thể cần phải điều hướng trong một môi trường đầy những tình huống phức tạp và nguy hiểm.
Bên cạnh đó, nhiều người mắc chứng tự kỷ chức năng cao còn có các tình trạng sức khỏe tâm thần khác. Những vấn đề đi kèm này cần phải được điều trị. Mọi người có thể học cách quản lý chúng và sống một cuộc sống cân bằng hơn.
Dưới đây là một số tình trạng khác có thể phát triển cùng với HFA:
- Rối loạn tăng động giảm chú ý (ADHD): Các nhà nghiên cứu cho biết, đây chính là tình trạng bệnh đi kèm phổ biến nhất ở những người bị HFA. Những người mắc chứng ADHD có thể gặp khó khăn trong việc trấn tĩnh tâm trí để tập trung và học hỏi. Điều này thường làm giảm khả năng tham gia trị liệu đầy đủ của họ.
- Ám ảnh xã hội: Những lời trêu chọc không dứt, những khó khăn trong giao tiếp cùng với cảm giác cô đơn có thể khiến cho những người bị HFA tránh hoàn toàn các tình huống xã hội. Các nhà nghiên cứu cho biết, có khoảng 30% những người mắc chứng tự kỷ chức năng cao phải vật lộn với chứng ám ảnh sợ xã hội ở một mức độ nào đó.
- Rối loạn lo âu lan tỏa: Một số người bị HFA luôn cảm thấy lo lắng và căng thẳng, ngay cả khi chính họ cũng không biết tại sao. Các nhà nghiên cứu cho biết, đây là chứng rối loạn lo âu lan tỏa và có đến khoảng 16% những người mắc chứng tự kỷ chức năng cao gặp phải vấn đề này.
Chẩn đoán tự kỷ chức năng cao
Không có xét nghiệm máu hay quét não nào có thể xác định chứng tự kỷ nói chung và tự kỷ chức năng cao nói riêng. Thay vào đó, các chuyên gia sẽ sử dụng các bài kiểm tra và quan sát để vừa xác định chứng tự kỷ, vừa xác định hình thức trợ giúp thích hợp.
Hiệp hội Tự kỷ Vương quốc Anh giải thích chẩn đoán HFA là thích hợp khi một người có:
- Khó khăn dai dẳng với cả giao tiếp và tương tác xã hội: Ngôn ngữ cơ thể, giọng nói và ám chỉ gây nhầm lẫn cho người mắc chứng HFA. Họ có vẻ thiếu nhạy cảm, vì họ thường không biết cách điều hướng các cuộc trò chuyện một cách tế nhị. Hoặc họ có thể cư xử theo những cách mà người khác không thấy phù hợp.
- Các kiểu hành vi hoặc sở thích bị hạn chế hay lặp đi lặp lại: Họ có thể tìm thấy sự thoải mái trong thói quen và họ cũng có thể cố gắng giảm tiếp xúc với ánh sáng chói chang, màu sắc, mùi hay nhiệt độ. Họ thường tập trung vào một hoạt động và cảm thấy tốt nhất khi tham gia vào hoạt động đó.
- Các triệu chứng hạn chế và làm giảm hoạt động hằng ngày: Mọi người đều có một hoặc hai tính cách lập dị. Tuy nhiên những người mắc chứng tự kỷ chức năng cao có thể có các vấn đề nghiêm trọng tới mức khiến họ không thể làm mọi thứ một cách dễ dàng.
Các chuyên gia sức khỏe tâm thần sẽ tiến hành các cuộc phỏng vấn với người đó và nếu thấy phù hợp thì những người khác cũng có thể tham gia vào cuộc trò chuyện. Cha mẹ, giáo viên cùng các thành viên thân thiết trong gia đình có thể chia sẻ những hiểu biết sâu sắc về trẻ em. Đối tác lãng mạn, bạn bè và người sử dụng lao động có thể nói về thói quen của người lớn.
Số liệu thống kê cho thấy rằng, số người được chẩn đoán mắc chứng tự kỷ chức năng cao đang có xu hướng gia tăng. Tuy nhiên không rõ liệu điều này có phải là do nhận thức được nâng cao và tầm soát tốt hơn hay là do có nhiều người đang thực sự phát triển chứng rối loạn này.
Cách điều trị chứng tự kỷ chức năng cao
Rối loạn phổ tự kỷ nói chung và tự kỷ chức năng cao nói riêng không thể chữa khỏi. Chúng bao gồm một tập hợp các triệu chứng tồn tại trong suốt cuộc đời.
Nhiều người mắc chứng HFA tin rằng cách họ suy nghĩ, giao tiếp và hành động chính là một phần quan trọng quyết định con người của họ. Họ thường đặt câu hỏi liệu mình có cần điều trị không hay liệu thế giới có nên chấp nhận nhu cầu của mình nhiều hơn không?
Các chuyên gia giải thích rằng, những người mắc chứng HFA thường bỏ lỡ các tín hiệu xã hội. Họ muốn kết nối với những người khác nhưng lại không biết phải làm thế nào để hình thành các mối quan hệ xác thực. Do đó việc điều trị là rất cần thiết, các phương pháp có thể bao gồm:
1. Liệu pháp
Phân tích hành vi ứng dụng (ABA) được xem là rất hữu ích cho những người mắc chứng tự kỷ chức năng cao. Các chuyên gia tâm lý trị liệu có thể giúp thân chủ xây dựng các kỹ năng liên quan đến:
- Tương tác xã hội: Những người này này bắt đầu cuộc trò chuyện như thế nào? Những người khác phản hồi ra sao? Với sự huấn luyện, một đứa trẻ bị HFA có thể học cách bắt đầu và thoát khỏi cuộc trò chuyện một cách phù hợp, duyên dáng.
- Đa dạng chủ đề nói chuyện: Đối với một người bị HFA thì một chủ đề yêu thích thường chiếm ưu thế trong mọi cuộc trò chuyện của họ. Chuyên gia ABA sẽ huấn luyện thân chủ về các chủ đề khác nhau để thảo luận. Ngoài ra, chuyên gia tâm lý cũng có thể giúp người đó xác định và phản ứng với những tín hiệu không lời về sự lo lắng hay buồn chán.
- Ngôn ngữ cơ thể: Chuyên gia tâm lý có thể hướng dẫn thân chủ cách giao tiếp bằng mắt trực tiếp hoặc bắt tay. Bên cạnh đó, chuyên gia còn giải thích cho thân chủ hiểu lý do vì sao những cách giao tiếp này không lý tưởng trong một số tình huống nhất định.
Ngoài liệu pháp Phân tích hành vi ứng dụng (ABA) thì người bị tự kỷ chức năng cao còn có thể nhận được lợi ích từ một số phương pháp khác. Bao gồm:
- Liệu pháp bổ sung và thay thế (AAC)
- Liệu pháp ngôn ngữ
- Liệu pháp nghề nghiệp
- Liệu pháp tích hợp cảm giác
- Liệu pháp vận động
Các buổi trị liệu có thể diễn ra trong nhà, trong lớp học hay ngoài không gian công cộng. Mục tiêu của việc trị liệu tâm lý không phải là thay đổi tính cách. Thay vào đó, chuyên gia tâm lý hướng đến việc cung cấp cho thân chủ những công cụ cần thiết để họ thành công hơn trong việc liên hệ với thế giới xung quanh.
2. Sử dụng thuốc
Không có loại thuốc nào được nghiên cứu đặc biệt để điều trị chứng tự kỷ nói chung và tự kỷ chức năng cao nói riêng. Thuốc có thể được bác sĩ cân nhắc sử dụng cho các triệu chứng liên quan. Chẳng hạn như trầm cảm, lo lắng hay các vấn đề về hành vi.
Thuốc thường được sử dụng sau khi các hình thức điều trị thay thế khác không mang lại hiệu quả. Tùy thuộc vào từng trường hợp cụ thể mà bác sĩ sẽ cân nhắc cho người bệnh sử dụng các loại thuốc phù hợp.
Việc dùng thuốc cần đảm bảo tuân thủ chỉ định của bác sĩ, chú ý dùng đúng liều lượng, tần suất và thời gian. Nếu được kê toa thuốc chống trầm cảm thì tuyệt đối không được ngưng thuốc đột ngột bởi tiềm ẩn rất nhiều rủi ro nghiêm trọng.
Hầu hết những người mắc chứng tự kỷ chức năng cao đều có thể sống một cuộc sống đầy đủ và độc lập. Họ có thể làm tốt việc trị liệu và nhận được nhiều lợi ích từ các liệu pháp ABA, AAC, trị liệu ngôn ngữ, liệu pháp vận động,… Điều quan trọng là cần sớm gặp chuyên gia tâm lý và có sự can thiệp phù hợp.
Tham khảo thêm:
Trở thành người đầu tiên bình luận cho bài viết này!