Rối Loạn Cảm Xúc Theo Mùa: Nguyên Nhân Và Cách Chữa Trị

Rối loạn cảm xúc theo mùa (SAD) là một dạng rối loạn khí sắc đặc biệt với triệu chứng khởi phát mạnh vào mùa thu đông và giảm nhẹ vào mùa xuân hè. Cơ chế bệnh sinh có liên quan đến hiện tượng rối loạn đồng hồ sinh học do mặt trời giảm thời gian và cường độ chiếu sáng.

Rối loạn cảm xúc theo mùa là bệnh gì?

Rối loạn cảm xúc theo mùa (Seasonal Affective Disorder – SAD) là một dạng rối loạn khí sắc/ cảm xúc xảy ra vào thời điểm cụ thể trong năm. Hội chứng này đặc trưng bởi các triệu chứng trầm cảm điển hình xuất hiện vào mùa thu – đông và tình trạng có xu hướng giảm nhẹ vào mùa xuân – hè. Tuy nhiên, một số bệnh nhân có biểu hiện trầm cảm vào mùa đông và xuất hiện cơn hưng cảm nhẹ vào mùa hè.

Như đã biết, rối loạn cảm xúc là một dạng rối loạn tâm thần đặc trưng bởi khí sắc giảm thấp hoặc tăng cao quá mức. Bệnh được chia thành nhiều loại khác nhau tùy theo biểu hiện và thời điểm khởi phát. Những trường hợp bệnh khởi phát vào một thời điểm cụ thể trong năm được gọi là rối loạn cảm xúc theo mùa hoặc trầm cảm theo mùa (đối với những trường hợp chỉ có biểu hiện trầm cảm).

Theo thống kê, khoảng 6% dân số Hoa Kỳ phải đối mặt với hội chứng rối loạn cảm xúc theo mùa và bệnh ảnh hưởng chủ yếu đến thanh thiếu niên, người trẻ tuổi. Cơ chế bệnh sinh có liên quan đến cường độ và thời gian chiếu sáng của mặt trời. Do đó, SAD thường gặp ở những người sống xa đường xích đạo – đặc biệt là những nơi có mùa đông dài. Tương tự như các rối loạn cảm xúc khác, tỷ lệ nữ giới mắc hội chứng này cao hơn nam giới khoảng 3 – 4 lần.

Dấu hiệu nhận biết rối loạn cảm xúc theo mùa

Rối loạn cảm xúc theo mùa thường khởi phát triệu chứng vào mùa thu – đông và giảm nhẹ vào mùa xuân hè. Tuy nhiên, cũng có những trường hợp khởi phát trầm cảm vào màu đông và hưng cảm vào mùa hè. Tình trạng này được gọi là rối loạn lưỡng cực hay bệnh hưng – trầm cảm (một dạng rối loạn cảm xúc khá phổ biến bên cạnh trầm cảm).

Các triệu chứng rối loạn cảm xúc theo mùa xảy ra vào mùa thu – đông:

• Lo lắng, buồn bã và chán nản hầu hết thời gian trong ngày. Đa phần bệnh nhân không thể lý giải vì sao bản thân có những cảm xúc tiêu cực này.
• Giảm hứng thú hoặc mất hoàn toàn sự quan tâm đến các vấn đề trong cuộc sống, bao gồm những hoạt động yêu thích trước đây.
• Khóc lóc không rõ nguyên do.
• Tâm trạng bất ổn, khó kiểm soát và đôi khi nổi nóng, cáu kỉnh trước những sự việc không quá nghiêm trọng.
• Khó tập trung, suy nghĩ chậm, mất đi sự nhanh nhẹn và linh hoạt như trước đây.
• Khó có thể duy trì hiệu suất lao động và học tập.
• Cơ thể giảm năng lượng, mệt mỏi quá mức và rất khó khăn để có thể hoàn thành các nhiệm vụ trong công việc. Ngoài ra, người bệnh cũng cần động lực lớn để có thể thực hiện những hoạt động thường ngày như vệ sinh cá nhân, nấu nướng, dọn dẹp nhà cửa,…
• Buồn ngủ quá mức, ngủ nhiều nhưng giấc ngủ thường không sâu, ngủ chập chờn và hay thức giấc giữa đêm.
• Có xu hướng thu mình và tách biệt với mọi người. Người mắc hội chứng SAD thường giam mình trong phòng và dành thời gian để ngủ hoặc ngồi im lìm trong nhiều giờ.
• Cho rằng bản thân vô dụng, yếu kém, thiếu tự tin và đôi khi có cảm giác tội lỗi mặc dù trên thực tế, bệnh nhân hoàn toàn không gây ra bất cứ lỗi lầm gì.
• Trường hợp nặng có thể khiến bệnh nhân hình thành ý nghĩ và nỗ lực thực hiện các hành vi tự sát.
• Người bị rối loạn cảm xúc theo mùa thường có hiện tượng chán ăn hoặc ăn uống quá mức, đặc biệt ưa thích các thực phẩm chứa nhiều đường và tinh bột.

Vào mùa xuân – hè, các triệu chứng rối loạn cảm xúc theo mùa thường có xu hướng giảm nhẹ:

• Khó ngủ, mất ngủ
• Lo lắng
• Buồn bã
• Cơ thể uể oải, mệt mỏi
• Chán ăn
• Đôi khi có biểu hiện kích động, nóng nảy và tức giận
• Sụt cân

Ngoài ra, một số bệnh nhân cũng có thể khởi phát các triệu chứng hưng cảm vào mùa xuân – hè. Hưng cảm là trạng thái khí sắc tăng cao ngược lại hoàn toàn với trầm cảm. Do đó, một số bệnh nhân sẽ gặp phải các triệu chứng như sau:

• Tinh thần lạc quan, vui vẻ, phấn chấn và hứng thú
• Gia tăng các hoạt động thể chất
• Giảm nhu cầu ăn và ngủ
• Đôi khi hiếu động quá mức
• Khó kiểm soát cảm xúc và hành vi
• Gia tăng sự tự tin, đôi khi phóng đại năng lực và ngoại hình của bản thân

Trong giai đoạn hưng cảm, người bệnh tăng sự sáng tạo và nhạy bén nên có thể hoàn thành tốt các nhiệm vụ trong công việc. Đặc biệt, người bệnh yêu thích những cảm xúc mà hưng cảm mang lại và cho rằng bản thân đang ở trạng thái tinh thần tốt nhất. Tuy nhiên, cũng có nhiều trường hợp hưng cảm gây ra các hành vi kích động, gây hấn, phô trương tình dục và có những hành vi suồng sã, thiếu đứng đắn.

Nguyên nhân gây rối loạn cảm xúc theo mùa

Hiện tại, nguyên nhân chính xác gây rối loạn cảm xúc theo mùa (SAD) vẫn chưa được xác định. Các chuyên gia cho rằng, SAD là kết quả do nhiều yếu tố tác động, trong đó luôn có vai trò của yếu tố di truyền và mất cân bằng chất dẫn truyền thần kinh bên trong não bộ. Đối với chứng rối loạn cảm xúc theo mùa, cường độ và thời gian chiếu sáng của mặt trời cũng là yếu tố quan trọng trong cơ chế bệnh sinh.

Các nguyên nhân, yếu tố thuận lợi làm gia tăng nguy cơ rối loạn cảm xúc theo mùa:

1. Mặt trời giảm cường độ và thời gian chiếu sáng

Ánh sáng mặt trời là yếu tố quan trọng ảnh hưởng đến đồng hồ sinh học. Vào mùa thu – đông, thời gian và cường độ chiếu sáng của mặt trời giảm đi đáng kể, đặc biệt là với những người sống ở các khu vực xa vùng xích đạo. Tình trạng này gây ra một loạt các phản ứng trong cơ thể như giảm tổng hợp vitamin D, thay đổi chất nội sinh bên trong não bộ và quan trọng nhất là gia tăng hormone melatonin.

Melatonin là hormone được tuyến tùng sản sinh vào mỗi tối để thư giãn các cơ và tạo cảm giác buồn ngủ. Khi thời gian chiếu sáng của mặt trời giảm, tuyến tùng có xu hướng tiết nhiều hormone này hơn bình thường. Do đó vào mùa thu đông, mọi người thường có xu hướng ngủ nhiều hơn và không năng động, náo nhiệt như vào mùa hè.

Rõ ràng, thời tiết có ảnh hưởng đáng kể đến tâm trạng. Với những người có sẵn các vấn đề tâm lý như rối loạn cảm xúc, hiện tượng giảm cường độ và thời gian chiếu sáng chính là yếu tố kích hoạt triệu chứng bùng phát. Vì vậy, đa phần bệnh nhân đều gặp phải tình trạng uể oải, ngủ nhiều, bi quan, buồn bã và mất năng lượng vào mùa thu – đông.

2. Mất cân bằng các chất dẫn truyền thần kinh

Bệnh nhân rối loạn cảm xúc luôn có hiện tượng mất cân bằng các chất dẫn truyền thần kinh. Các chất này chi phối cảm xúc, suy nghĩ, hành vi và hoạt động của các cơ quan trong cơ thể. Tuy nhiên do một số lý do, những người bị rối loạn cảm xúc thường có nồng độ chất nội sinh không ổn định và tình trạng này cũng bị chi phối bởi yếu tố thời tiết.

Các chuyên gia nhận thấy, vào mùa thu đông khi mặt trời giảm thời gian và cường độ chiếu sáng, cơ thể sẽ giảm tổng hợp vitamin D. Đây là loại vitamin quan trọng đối với hệ thống xương khớp và tế bào thần kinh. Thiếu vitamin D dẫn đến giảm tổng hợp serotonin – chất dẫn truyền thần kinh có vai trò ổn định tâm trạng, tạo cảm giác phấn chấn, lạc quan và vui vẻ.

Sụt giảm serotonin có mối liên hệ mật thiết với những cảm xúc như buồn bã, lo lắng, căng thẳng, tuyệt vọng, bi quan, chán nản,… Ở người bình thường, thời tiết cũng làm giảm nồng độ của chất dẫn truyền thần kinh này nhưng không đáng kể. Vì vậy vào mùa đông, mọi người thường nhạy cảm và dễ buồn bã hơn so với những thời gian khác trong năm.

3. Di truyền

Cũng giống như các rối loạn tâm thần khác, hội chứng rối loạn cảm xúc theo mùa có liên quan đến yếu tố di truyền. Đa phần bệnh nhân mắc hội chứng này đều có người thân bị trầm cảm, SAD, rối loạn lưỡng cực hoặc các dạng rối loạn cảm xúc tương tự.

Các chuyên gia vẫn chưa tìm thấy gen di truyền hội chứng rối loạn cảm xúc theo mùa (SAD). Tuy nhiên, người mắc hội chứng này luôn có hiện tượng sụt giảm serotonin ở khe synap. Do đó, các chuyên gia ủng hộ giả thuyết, các gen di truyền bệnh lý này quy định cách thức não bộ hoạt động nên những người có tiền sử gia đình mắc bệnh sẽ có nguy cơ cao hơn.

4. Đối mặt với sang chấn tâm lý từ trước

Những người phải đối mặt với sang chấn tâm lý từ trước sẽ có nguy cơ bị rối loạn cảm xúc vào mùa thu đông. Các sự kiện có tính chất sang chấn sẽ gây ra những ảnh hưởng đáng kể đến tâm lý.

Tình trạng này cộng với hiện tượng thay đổi các chất dẫn truyền thần kinh và hormone melatonin vào mùa thu – đông sẽ khiến cho tâm trạng trở nên bất ổn. Do đó nếu phải đối mặt với sang chấn tâm lý từ trước, các triệu chứng rối loạn cảm xúc theo mùa có thể bùng phát vào thời điểm thu đông.

5. Các yếu tố nguy cơ

Cho đến nay, các chuyên gia vẫn chưa tìm ra nguyên nhân đầy đủ gây ra rối loạn cảm xúc theo mùa. Tuy nhiên, một số yếu tố đã được xác định có thể gia tăng nguy cơ mắc bệnh bao gồm:

• Chế độ ăn ít vitamin D
• Làm các công việc trong nhà, ít tiếp xúc với ánh nắng
• Sống với người bị rối loạn cảm xúc theo mùa (SAD) trong thời gian dài dù không cùng huyết thống cũng gia tăng nguy cơ mắc bệnh.
• Rối loạn đồng hồ sinh học do thói quen sinh hoạt và ăn uống không lành mạnh
• Sống ở những khu vực xa xích đạo
• Tính cách hướng nội, nhút nhát, thiếu tự ti và hay lo lắng
• Bị stress dài hạn do áp lực học tập, công việc, mâu thuẫn gia đình và các vấn đề tài chính

Nguy cơ bị rối loạn cảm xúc theo mùa (SAD) giảm dần theo độ tuổi. Đa phần bệnh nhân đều khởi phát bệnh ở giai đoạn vị thành niên và đầu độ tuổi trưởng thành.

Những ảnh hưởng của hội chứng rối loạn cảm xúc theo mùa

Rối loạn cảm xúc theo mùa (SAD) cũng gây ra những ảnh hưởng nhất định đối với cuộc sống và sức khỏe của bệnh nhân. Mức độ ảnh hưởng của bệnh lý này phụ thuộc vào tình trạng bệnh cụ thể. Tuy nhiên nếu không được điều trị, SAD sẽ gây ra nhiều hậu quả nặng nề như:

• Khó duy trì được hiệu quả làm việc và học tập
• Đối với bệnh nhân có biểu hiện hưng cảm vào mùa hè, cảm xúc và hành vi tăng cao quá mức có thể dẫn đến tình trạng kích động. Tình trạng này gây ra nhiều phiền toái trong cuộc sống, đồng thời gia tăng mâu thuẫn, xung đột và đôi khi phát sinh các hành vi bạo lực.
• Sống cô lập, tách biệt và giảm tương tác với xã hội.
• Đối mặt với nguy cơ thất nghiệp do cảm xúc và hành vi bất ổn.
• Lạm dụng chất, sử dụng rượu bia.
• Khó khăn trong việc kết bạn và duy trì các mối quan hệ lâu dài.
• Trường hợp xấu nhất, bệnh nhân sẽ hình thành ý nghĩ tự sát và nỗ lực thực hiện các hành vi tự tử.

Nguy cơ tự sát ở bệnh nhân rối loạn cảm xúc theo mùa (SAD) tương đối cao – nhất là với những trường hợp lạm dụng chất và sử dụng rượu bia. Tuy nhiên, nếu được thăm khám và điều trị sớm, bệnh nhân có thể ổn định cuộc sống và phục hồi các kỹ năng xã hội.

Chẩn đoán rối loạn cảm xúc theo mùa (SAD)

Rối loạn cảm xúc theo mùa (SAD) được chẩn đoán thông qua biểu hiện lâm sàng. Ngoài ra, bác sĩ cũng sẽ yêu cầu thực hiện một số xét nghiệm cận lâm sàng để loại trừ những bệnh lý thể chất và các hội chứng nghiện.

Về cơ bản, rối loạn cảm xúc theo mùa là một nhóm của bệnh trầm cảm hoặc rối loạn lưỡng cực (tùy theo triệu chứng bệnh nhân gặp phải). Do đó, bác sĩ sẽ sử dụng tiêu chuẩn chẩn đoán 2 bệnh lý này để đưa ra chẩn đoán xác định. Bệnh nhân chỉ được chẩn đoán mắc hội chứng rối loạn cảm xúc theo mùa (SAD) khi các triệu chứng khởi phát theo mùa xảy ra trong ít nhất 2 năm liên tiếp.

Các phương pháp điều trị rối loạn cảm xúc theo mùa

Tương tự như các rối loạn cảm xúc khác, SAD cần được điều trị và quản lý để tránh những biến chứng nghiêm trọng. Bên cạnh liệu pháp hóa dược và liệu pháp tâm lý, bệnh nhân sẽ được điều trị kết hợp với liệu pháp ánh sáng. Phần lớn các bệnh nhân tích cực điều trị đều có kết quả khả quan và có thể ổn định được cuộc sống lâu dài.

Các phương pháp điều trị bệnh rối loạn cảm xúc theo mùa (SAD):

1. Liệu pháp ánh sáng

Liệu pháp ánh sáng (ánh sáng trị liệu) là phương pháp chính đối với hội chứng rối loạn cảm xúc theo mùa (SAD). Trong liệu pháp này, bệnh nhân sẽ được tiếp xúc với ánh sáng nhân tạo có đặc điểm tương tự như ánh sáng mặt trời. Mục đích của liệu pháp ánh sáng là điều chỉnh quá trình sản xuất melatonin, tăng tổng hợp vitamin D và cải thiện nồng độ serotonin.

Khi các chất dẫn truyền thần kinh trở về trạng thái cân bằng, các triệu chứng của rối loạn cảm xúc theo mùa (SAD) sẽ thuyên giảm rõ rệt. Bệnh nhân cần thực hiện liệu pháp này mỗi ngày và mỗi buổi thường kéo dài từ 30 – 60 phút. Thông thường, các triệu chứng sẽ giảm nhanh chỉ sau vài buổi thực hiện. Tuy nhiên, người bệnh phải duy trì liệu pháp ánh sáng trong suốt mùa thu đông để tránh tái phát.

Ánh sáng nhân tạo có thể khiến mắt bị tổn thương nên trong quá trình trị liệu, bệnh nhân sẽ được đeo mắt kính bảo hộ và thoa một số loại kem dưỡng ẩm nhằm giảm kích ứng da. Tuy nhiên, những người đang sử dụng các loại thuốc điều trị thấp khớp, mắc bệnh rối loạn chuyển hóa porphyrin,… thường không được thực hiện phương pháp này.

Đối với bệnh nhân SAD có biểu hiện hưng cảm vào mùa hè, trị liệu ánh sáng có thể khiến khí sắc tăng cao và chuyển sang cơn hưng cảm. Trong trường hợp này, bác sĩ sẽ theo dõi người bệnh trong suốt quá trình trị liệu để tránh những tình huống đáng tiếc.

Liệu pháp ánh sáng mang lại hiệu quả cao khi điều trị rối loạn cảm xúc theo mùa. Các tác dụng phụ có thể gặp phải thường không nghiêm trọng, bao gồm khó ngủ, nhức đầu, kích ứng mắt, buồn nôn, phát ban da, da đen sạm,… Nếu phương pháp này mang lại kết quả tốt, bệnh nhân không nhất thiết phải sử dụng thuốc.

2. Liệu pháp hóa dược

Những trường hợp không có đáp ứng hoặc đáp ứng kém với liệu pháp ánh sáng sẽ được xem xét sử dụng thuốc. Tương tự như các rối loạn cảm xúc khác, bệnh nhân SAD sẽ được chỉ định dùng thuốc chống trầm cảm và thuốc an thần (nếu cần).

Trong trường hợp bệnh nhân có biểu hiện hưng cảm vào mùa xuân – hè, thuốc chỉ được dùng ngắn hạn để tránh kích thích trạng thái hưng cảm. Ngoài ra, gia đình cũng cần theo sát bệnh nhân trong thời gian dùng thuốc để tránh những tình huống ngoài ý muốn. Bởi trong thời gian đầu sử dụng, thuốc chống trầm cảm có thể gia tăng ý nghĩ và hành vi tự sát.

Bên cạnh các loại thuốc trên, một số bệnh nhân sẽ được xem xét dùng vitamin D liều thấp trong vòng 3 tháng để ổn định các chất dẫn truyền thần kinh trong não bộ. Ngoài việc cải thiện tâm trạng, bổ sung vitamin D cũng giúp bệnh nhân nâng cao sức khỏe và cải thiện tình trạng uể oải, mệt mỏi do ảnh hưởng của hội chứng rối loạn cảm xúc theo mùa.

3. Liệu pháp tâm lý

Liệu pháp tâm lý có vai trò quan trọng trong điều trị các rối loạn tâm thần, bao gồm cả rối loạn cảm xúc theo mùa (SAD). Liệu pháp này giúp người bệnh điều chỉnh cảm xúc, suy nghĩ và hành vi phù hợp hơn. Ở từng giai đoạn cụ thể, chuyên gia sẽ xem xét áp dụng phương pháp tâm lý trị liệu tương ứng.

Vai trò của liệu pháp tâm lý là hỗ trợ làm giảm tình trạng lệ thuộc thuốc và giúp bệnh nhân chủ động hơn trong cuộc sống. Nếu có biểu hiện trầm cảm, liệu pháp này giúp người bệnh nâng cao lòng tự trọng, tìm được niềm vui và sự hứng thú trong cuộc sống. Còn trong trạng thái hưng cảm, chuyên gia sẽ giúp người bệnh ý thức được những hậu quả từ các hành vi nông nổi và biết cách chế ngự cảm xúc quá khích.

Ngoài ra, liệu pháp tâm lý cũng giúp bệnh nhân giải tỏa cảm xúc tiêu cực và stress một cách lành mạnh nhất. Trong đó, stress là yếu tố kích hoạt SAD và các rối loạn tâm thần bùng phát. Vì vậy, trị liệu tâm lý còn có vai trò ngăn ngừa bệnh tái phát và góp phần quản lý bệnh tốt hơn.

Bệnh nhân rối loạn cảm xúc theo mùa sẽ gặp phải nhiều phiền toái trong cuộc sống. Trong quá trình trị liệu, các chuyên gia cũng sẽ giúp người bệnh có thêm kỹ năng cần thiết để đối mặt, vượt qua những tình huống căng thẳng và dễ dàng hòa nhập, tương tác với mọi người. Trị liệu tâm lý cũng hướng người bệnh đến lối sống lành mạnh, tránh xa rượu bia và chất kích thích.

Các biện pháp chăm sóc rối loạn cảm xúc theo mùa

Rối loạn cảm xúc theo mùa (SAD) là một dạng rối loạn tâm thần mãn tính gây ra nhiều ảnh hưởng đối với sức khỏe và cuộc sống. Để kiểm soát bệnh hiệu quả hơn, bệnh nhân nên kết hợp điều trị y tế với các biện pháp chăm sóc sau:

• Thực hiện một số liệu pháp thư giãn, giảm căng thẳng như xoa bóp bấm huyệt, ngồi thiền, âm nhạc trị liệu, thở dưỡng sinh, liệu pháp mùi hương,…
• Tận dụng ánh sáng tự nhiên bằng cách tham gia các hoạt động ngoài trời, mở cửa sổ, kéo rèm và chặt bớt cây cối để ánh sáng có thể đi vào không gian sống. Tăng thời gian tiếp xúc với ánh nắng sẽ giúp giảm đáng kể các triệu chứng rối loạn cảm xúc theo mùa.
• Bổ sung thực phẩm giàu vitamin D vào chế độ dinh dưỡng để cải thiện nồng độ serotonin, qua đó giúp nâng cao tâm trạng. Ngoài ra, người bệnh cũng cần đảm bảo ăn uống điều độ và thực đơn phải cung cấp đủ các chất dinh dưỡng thiết yếu.
• Không sử dụng rượu bia, thuốc lá và chất kích thích.
• Nên sử dụng các loại trà có tác dụng tăng khả năng tập trung và tỉnh táo để giảm cảm giác buồn ngủ quá mức như trà xanh, trà đen, trà bạc hà, trà gừng,…
• Dành 30 phút mỗi ngày cho việc luyện tập. Đây là biện pháp hiệu quả giúp nâng cao cảm xúc và đẩy lùi các triệu chứng thể chất do rối loạn cảm xúc theo mùa gây ra.
• Có thể tham gia vào các câu lạc bộ dành cho người bị rối loạn cảm xúc theo mùa để được chia sẻ, đồng cảm và có thêm kinh nghiệm trong việc quản lý bệnh.

Rối loạn cảm xúc theo mùa (SAD) là một dạng rối loạn khí sắc đặc biệt với triệu chứng khởi phát chủ yếu vào mùa thu – đông. Mặc dù chưa xác định được nguyên nhân nhưng tích cực điều trị giúp ích rất nhiều trong việc kiểm soát triệu chứng và quản lý bệnh. Ngoài ra, bệnh nhân cũng cần nỗ lực vượt qua hội chứng này bằng các biện pháp tự cải thiện.

Tham khảo thêm:

• Stress là gì? Nguyên nhân, dấu hiệu nhận biết và điều trị
• Luôn ám ảnh lo sợ bệnh tật: Nguyên nhân và cách khắc phục
• Rối loạn lo âu lan tỏa: Nguyên nhân, chẩn đoán và cách điều trị