Các bệnh tâm lý ở tuổi dậy thì thường gặp cha mẹ nên quan tâm

Trong những năm gần đây, tỷ lệ mắc các bệnh tâm lý ở tuổi dậy thì tăng lên không ngừng. Ngoài những nguyên nhân khách quan, sự hiểu biết hạn chế của gia đình chính là yếu tố chủ quan gây ra tình trạng này. Trang bị kiến thức cần thiết sẽ giúp bố mẹ hiểu hơn về tâm lý và biết cách chăm sóc sức khỏe thể chất, tinh thần cho con trẻ.

Vì sao trẻ ở tuổi dậy thì dễ mắc các bệnh tâm lý?

Dậy thì là giai đoạn cơ thể có nhiều thay đổi cả về tâm lý và sinh lý. Trong giai đoạn này, tuyến nội tiết phát triển và tăng sản xuất các hormone quan trọng như testosterone, androgen, estrogen, progesterone, FSH, LH, GnRH,… Sự thay đổi trong giai đoạn dậy thì tạo ra những biến đổi để chuẩn bị cho quá trình trưởng thành.

Trên thực tế, ngoài những thay đổi về thể chất, tâm lý cũng có nhiều biến đổi trong giai đoạn này. Có thể nói, dậy thì là giai đoạn nổi loạn, ẩm ương vì trẻ luôn muốn khẳng định bản thân và muốn được công nhận là đã trưởng thành. Trẻ bắt đầu có suy nghĩ, quan điểm riêng thay vì nghe lời bố mẹ như khi còn nhỏ.

Ngoài ra, những thay đổi về hình thể khiến trẻ bắt đầu quan tâm hơn đến ngoại hình và chú ý đến lời nói, nhận xét của người khác về bản thân. Sự nhạy cảm sẵn có trong giai đoạn dậy thì khiến trẻ có thái độ, cách ứng xử và cảm xúc không ổn định. Trong giai đoạn này, những căng thẳng từ gia đình và môi trường học tập đều ảnh hưởng sâu sắc đến tâm lý của trẻ. Do đó, trẻ ở tuổi dậy thì sẽ có nguy cơ mắc các bệnh tâm lý cao hơn so với bình thường.

Ngoài những nguyên nhân khách quan, cha mẹ thiếu tinh tế, giáo dục không đúng cách và cứng nhắc cũng là yếu tố gia tăng các bệnh tâm lý ở tuổi dậy thì. Ở giai đoạn này, đôi khi trẻ có cách nhìn nhận và quan điểm sống không phù hợp. Đây là hiện tượng bình thường do con trẻ đang trong quá trình nhận thức về bản thân và mọi thứ xung quanh. Lúc này, gia đình cần thể hiện vai trò là chỗ dựa vững chắc để hướng trẻ đến quan điểm sống đúng đắn, đồng thời thay đổi những nhận thức sai lệch và không phù hợp.

Do bản thân trẻ đang ở giai đoạn nhạy cảm nên gia đình cần mềm mỏng, khéo léo trong cách giáo dục. Giáo dục bằng uy quyền và áp đặt sẽ khiến trẻ nảy sinh tâm lý chống đối, thù hằn. Tuy nhiên, đây lại là cách giáo dục truyền thống của cha mẹ Việt. Điều này khiến cho cha mẹ và con cái trở nên xa cách, đồng thời gia tăng các vấn đề tâm lý ở tuổi dậy thì.

Các bệnh tâm lý thường gặp ở tuổi dậy thì

Sự thay đổi về tâm sinh lý chính là nguyên nhân chủ yếu gây ra các bệnh tâm lý ở tuổi dậy thì. Các vấn đề này cản trở quá trình học tập, phát triển của trẻ, đồng thời khiến trẻ gặp vấn đề trong giao tiếp và xây dựng, duy trì các mối quan hệ.

Theo thống kê, các bệnh tâm lý ở tuổi dậy thì đang có xu hướng gia tăng trong những năm gần đây. Trong đó phổ biến nhất là những bệnh lý sau đây:

1. Stress (căng thẳng thần kinh)

Stress là tình trạng rất phổ biến và có thể xảy ra ở mọi lứa tuổi. Thực tế, ngay khi bước vào tuổi đến trường, trẻ đã bắt đầu phải đối mặt với căng thẳng. Tuy nhiên, trong những năm đầu tiên, mức độ căng thẳng thường không rõ rệt và ít ảnh hưởng đến tâm lý của trẻ.

Khi bước vào tuổi dậy thì, những thay đổi của nội tiết tố, môi trường và áp lực học tập khiến cho trẻ thường xuyên bị stress. Stress là phản ứng của cơ thể khi phải đối mặt với áp lực, những khó khăn và thử thách trong cuộc sống. Đối với trẻ trong độ tuổi dậy thì, căng thẳng thường bắt nguồn từ điểm số, áp lực đồng trang lứa, cách giáo dục cứng nhắc của gia đình và nhà trường.

Ở độ tuổi này, trẻ cũng đã bắt đầu có tình cảm với bạn bè đồng trang lứa. Tình cảm không được đáp lại hoặc mối quan hệ bị cấm đoán, tan vỡ cũng có thể là nguyên nhân gây stress.

Thực tế, rất nhiều trẻ bị gia đình và nhà trường cấm đoán chuyện yêu đương một cách thô bạo. Tuy nhiên, hành động này lại vô tình khiến trẻ bị tổn thương và stress nặng. Không ít trẻ học hành sa sút do chuyện tình cảm bị ngăn cấm và không được ủng hộ.

Yêu sớm để lại nhiều hệ lụy về cả thể chất và tinh thần. Tuy nhiên, gia đình và nhà trường cần có biện pháp xử lý phù hợp. Không nên cấm cản một cách thô bạo, dùng uy quyền để áp đặt con trẻ khiến trẻ bị stress và tổn thương tâm lý.

Ngoài áp lực học tập và vấn đề tình cảm, stress ở tuổi dậy thì còn có thể liên quan đến bạo lực học đường, mâu thuẫn với bạn bè, gia đình thiếu sự thấu hiểu và kỳ vọng quá nhiều vào trẻ. Bản thân trẻ trong độ tuổi này chưa có kinh nghiệm và kỹ năng giải tỏa stress. Do đó, stress có thể kéo dài và nghiêm trọng dần theo thời gian.

2. Trầm cảm ở tuổi dậy thì

Trầm cảm tuổi dậy thì đang có xu hướng gia tăng trong những năm gần đây. Trầm cảm là một dạng rối loạn cảm xúc đặc trưng bởi khí sắc trầm buồn, mất đi cảm giác vui vẻ, khuôn mặt luôn ủ rũ, đau khổ, bi quan và chán nản. Trẻ mắc chứng bệnh này có thể khóc lóc không rõ lý do và mất đi hứng thú với mọi thứ xung quanh.

Đến nay, nguyên nhân chính xác gây bệnh trầm cảm vẫn chưa được xác định. Tuy nhiên, các chuyên gia nhận thấy bệnh lý này có liên quan đến sang chấn tâm lý và stress trường diễn. Trầm cảm ở tuổi dậy thì thường gặp ở những trẻ bị áp lực học tập trong thời gian dài, gia đình tan vỡ, bố mẹ liên tục cãi vã, bạo lực. Ngoài ra, sự khác biệt giữa quan điểm sống của trẻ và cuộc sống thực tế cũng có thể là nguyên nhân gây trầm cảm.

Trầm cảm có triệu chứng khá mờ nhạt ở giai đoạn đầu, tiến triển chậm và mức độ nghiêm trọng dần theo thời gian. Nếu không được phát hiện sớm, trẻ sẽ dần hình thành những suy nghĩ sai lệch như bản thân là kẻ vô dụng và là gánh nặng cho gia đình. Trầm cảm khiến cho lòng tự trọng giảm thấp, mất đi sự tự tin và động lực trong cuộc sống. Do đó, trầm cảm có thể thôi thúc hành vi tự sát ở trẻ em và thanh thiếu niên.

Ngay khi nhận thấy con trẻ có dấu hiệu trầm cảm, gia đình cần có thái độ mềm mỏng và quan tâm để trẻ thăm khám và can thiệp sớm. Trong quá trình điều trị, sự hỗ trợ của gia đình sẽ giúp trẻ phục hồi nhanh và tìm lại niềm vui, động lực trong cuộc sống.

3. Rối loạn lo âu

Ngoài trầm cảm, rối loạn lo âu cũng là một trong những bệnh tâm lý thường gặp ở tuổi dậy thì. Rối loạn lo âu thường có liên quan đến căng thẳng kéo dài hoặc xảy ra sau khi trải qua sự kiện có tính chất sang chấn như bố mẹ ly hôn, gia đình phá sản, bị tai nạn nghiêm trọng, không đạt được thành tích học tập như mong đợi,…

Bệnh lý này đặc trưng bởi sự lo lắng, sợ hãi và căng thẳng quá mức. Mức độ lo lắng thường không tương xứng với vấn đề và hoàn cảnh. Rối loạn lo âu có khá nhiều thể lâm sàng, trong đó thường gặp nhất là rối loạn lo âu lan tỏa. Trẻ mắc chứng bệnh này thường trực sự lo lắng thái quá và kéo dài ít nhất 6 tháng.

Trẻ có thể lo lắng về tương lai, kết quả học tập, lo cho hạnh phúc gia đình, tài chính, bạn bè và rất nhiều vấn đề khác. Ngay cả khi đang có cuộc sống ổn định, trẻ vẫn không thể kiểm soát sự lo lắng và luôn bi quan về tương lai. Những trẻ mắc chứng bệnh này ý thức được sự lo lắng thái quá của bản thân nhưng không biết cách kiểm soát và chế ngự.

4. Rối loạn cảm xúc – hành vi

Trẻ trong độ tuổi dậy thì có nguy cơ cao bị rối loạn cảm xúc – hành vi. Nguyên nhân gây bệnh khá đa dạng nhưng thường có liên quan đến sự thay đổi của hormone, áp lực học tập, gia đình thiếu sự thấu hiểu, chia sẻ, mâu thuẫn với bạn bè,… Đối mặt với những tình huống căng thẳng, trẻ có thể trở nên gắt gỏng, tức giận hoặc đôi khi u sầu, buồn bã.

Ngoài những rối loạn về cảm xúc, trẻ trong độ tuổi dậy thì đôi khi cũng có những hành vi chống đối và quậy phá. Đây cũng là lý do trẻ trong độ tuổi ẩm ương thường có các hành vi phá phách, trộm cắp dù trước đó rất ngoan ngoãn. Những hành vi này có thể bùng phát do trẻ bị căng thẳng, bức bối hoặc đôi khi do trẻ muốn thể hiện sự chống đối với người lớn.

5. Rối loạn ăn uống

Rối loạn ăn uống là bệnh tâm lý khá phổ biến ở tuổi dậy thì. Chứng bệnh này có biểu hiện chính là những bất thường trong quá trình ăn uống đi kèm với các triệu chứng thể chất và tâm thần. Rối loạn ăn uống được chia thành nhiều thể bệnh, trong đó chán ăn tâm thần và ăn vô độ là chứng bệnh phổ biến ở trẻ trong độ tuổi dậy thì.

Theo các chuyên gia, sự thay đổi về hình thể ở giai đoạn dậy thì khiến trẻ quan tâm hơn đến ngoại hình. Trẻ bắt đầu hình thành nỗi sợ về việc bị người khác dò xét và chê bai vóc dáng. Dần dần, trẻ sẽ có những thay đổi trong quá trình ăn uống như chán ăn, bỏ ăn hoặc ăn uống vô độ, sau đó thực hiện các hành vi nhằm đào thải thức ăn và giải phóng năng lượng dư thừa.

Rối loạn ăn uống ảnh hưởng nhiều đến sức khỏe thể chất và tinh thần của trẻ. Trẻ mắc chứng bệnh này thường đối mặt với nguy cơ thừa cân – béo phì, suy nhược, chậm phát triển về chiều cao và gia tăng nguy cơ gặp phải các vấn đề sức khỏe. Ngoài ra, rối loạn ăn uống cũng gây ra sự đau khổ dai dẳng và điều này làm gia tăng nguy cơ trầm cảm, rối loạn lo âu.

6. Hội chứng tự hủy hoại bản thân

Hội chứng tự hủy hoại bản thân là bệnh tâm lý phổ biến ở tuổi dậy thì. Hội chứng này đặc trưng bởi các hành vi tự hại không với mục đích tự sát như dùng dao lam cắt cổ tay, cào xước mặt, cơ thể, dùng tàn thuốc hoặc que diêm tự gây bỏng, tự đập đầu,…

Khi thực hiện những hành vi tự hủy hoại, bản thân trẻ cảm thấy được giải tỏa và giảm căng thẳng. Tuy nhiên, cảm giác căng thẳng, bứt rứt và khó chịu sẽ quay trở lại, sau đó thôi thúc trẻ tiếp tục thực hiện các hành vi kể trên.

Theo các chuyên gia, hội chứng tự hủy hoại bản thân thường gặp ở trẻ bị áp bức tinh thần trong một thời gian dài. Đối mặt với căng thẳng thường xuyên khiến trẻ luôn cảm thấy ngột ngạt và bức bối. Vì chưa có kỹ năng điều tiết cảm xúc một cách lành mạnh, trẻ có thể tự thực hiện những hành vi hủy hoại để giải tỏa.

Mặc dù các hành vi tự hủy hoại không được thực hiện với mục đích tự sát, nhưng việc lặp đi lặp lại sẽ khiến trẻ phải đối mặt với các vấn đề sức khỏe nghiêm trọng như nhiễm trùng, suy nhược, thiếu máu. Nhiều trẻ có thể tử vong do sốc nhiễm trùng vì không được thăm khám và điều trị kịp thời.

Ngoài những bệnh tâm lý kể trên, trẻ ở tuổi dậy thì cũng có nguy cơ cao mắc phải một số vấn đề khác như các rối loạn liên quan đến stress, rối loạn tâm thần do nghiện chất, nghiện game,… Nếu gia đình có tiền sử mắc các vấn đề tâm lý, tâm thần, bố mẹ nên quan tâm đến sức khỏe tinh thần của trẻ trong giai đoạn nhạy cảm này.

Cách phòng tránh các bệnh tâm lý ở tuổi dậy thì

Tuổi dậy thì là giai đoạn có nhiều sự thay đổi về tâm sinh lý. Sự thay đổi này khiến môi trường học tập, các mối quan hệ bạn bè, tình cảm,… đều khác biệt so với giai đoạn trước. Đây là lý do khiến cho trẻ ở tuổi dậy thì dễ mắc phải các vấn đề tâm lý, tâm thần.

Các bệnh tâm lý ở tuổi dậy thì khiến cho trẻ học tập kém, gặp vấn đề về giao tiếp và khó khăn khi kết bạn. Ngoài ra, ảnh hưởng của những bệnh lý này còn khiến trẻ chậm phát triển chiều cao, trí nhớ giảm và phải đối mặt với các vấn đề sức khỏe thể chất. Do đó, gia đình cần chủ động trong việc phòng ngừa các bệnh tâm lý cho trẻ ở tuổi dậy thì.

Một số biện pháp phòng tránh các bệnh tâm lý ở tuổi dậy thì:

• Khi trẻ chuẩn bị bước vào tuổi dậy thì, bố mẹ nên giáo dục để trẻ hiểu được những thay đổi về tâm lý và sinh lý trong giai đoạn này. Những hiểu biết cần thiết sẽ giúp trẻ tránh bỡ ngỡ khi nhận thấy cơ thể có nhiều thay đổi đột ngột.
• Bên cạnh đó, cần hướng dẫn trẻ cách vệ sinh cá nhân, giữ tác phong gọn gàng và sạch sẽ để tạo ấn tượng tốt khi đến trường. Ngoại hình ưa nhìn sẽ giúp trẻ tránh bị chọc ghẹo, tẩy chay và không quá nhạy cảm với những lời nhận xét của bạn bè.
• Gia đình cũng nên thay đổi cách giáo dục khi trẻ bước vào giai đoạn dậy thì. Không nên dùng uy quyền để áp đặt con cái, thay vào đó phải linh hoạt thay đổi tùy theo từng hoàn cảnh. Theo các chuyên gia, cách giáo dục mềm mỏng, khéo léo và nghiêm khắc mang lại hiệu quả cao đối với trẻ trong giai đoạn này.
• Bố mẹ nên chia sẻ và trò chuyện với trẻ thường xuyên để hiểu rõ những vấn đề con đang phải đối mặt. Thực tế, nhiều trẻ che giấu việc bị bạo lực học đường, thầy cô xử phạt nghiêm khắc,… vì sợ bố mẹ la mắng. Vì vậy, hãy tạo cho con cảm giác thoải mái và tin tưởng tuyệt đối vào gia đình.
• Không nên tạo áp lực cho con cái về điểm số và thành tích. Khuyến khích con học tập chăm chỉ để nâng cao kiến thức, song song đó nên cho trẻ phát triển năng khiếu và học kỹ năng sống.
• Từ độ tuổi dậy thì trở đi, trẻ luôn muốn được riêng tư và tự quản lý cuộc sống. Bố mẹ nên tôn trọng mong muốn của con, tuy nhiên cần đặt ra những quy định để trẻ học tập và sinh hoạt theo khuôn khổ.
• Trẻ ở tuổi dậy thì bắt đầu phải đối mặt với stress. Do đó, gia đình nên hướng dẫn trẻ một số cách giải tỏa cảm xúc lành mạnh như viết nhật ký, đọc sách, nghe nhạc, chia sẻ với những người xung quanh, tập thể dục,… Những kỹ năng này giúp trẻ biết cách điều chỉnh cảm xúc và tránh tình trạng stress tích tụ trong một thời gian dài.
• Quan tâm đến cuộc sống của con để kịp thời phát hiện việc trẻ nghiện game và tiếp xúc với sách báo, phim ảnh bạo lực hoặc có nội dung không phù hợp với lứa tuổi.
• Thường xuyên gặp gỡ, trao đổi với thầy cô giáo để nắm rõ tình hình học tập và tâm lý của trẻ. Nếu nhận thấy trẻ có cảm xúc bất ổn và nhạy cảm, cần quan tâm để con trẻ được nâng đỡ tinh thần và ổn định lại trong thời gian sớm nhất. Trong trường hợp cần thiết, nên cho trẻ gặp chuyên gia tâm lý để được hỗ trợ.

Tỷ lệ trẻ mắc các bệnh tâm lý ở tuổi dậy thì đang có xu hướng tăng cao. Trong bối cảnh chương trình học có nhiều yêu cầu khắt khe, gia đình cần có phương pháp giáo dục phù hợp để con trẻ được phát triển lành mạnh và luôn có chỗ dựa tinh thần vững chắc. Sự quan tâm đúng mực và kịp thời sẽ giúp trẻ thuận lợi bước qua giai đoạn ẩm ương này.

Tham khảo thêm:

• Nhận biết và giúp trẻ vượt qua khủng hoảng tâm lý tuổi dậy thì
• Cha Mẹ Nên Làm Gì Khi Con Bước Vào Giai Đoạn Tuổi Nổi Loạn?
• Cần Phát Hiện Sớm Các Rối Loạn Tâm Thần Tuổi Học Đường